Potkleibossen: de overblijfselen van Middeleeuwse industrie

In het uiterste noorden van de provincie Drenthe zijn een paar heel zeldzame en bijzondere natuurgebieden te vinden: potkleibossen. Ze zijn alleen maar dáár te vinden, omdat het de enige plek in Nederland is waar potklei aan de oppervlakte komt. Potklei is een bijzondere geologische afzetting van meer dan 400.000 jaar oud, uit de op twee na laatste ijstijd, de Elster-ijstijd.

In de rest van Nederland ligt die laag op een diepte van tussen de 40 en 60 meter. “Maar hier, rond Roden en Peize, zijn al die andere jongere lagen weggespoeld in de laatste ijstijden en kwam die loei-ouwe laag aan de oppervlakte te liggen”, vertelt hoogleraar landschapsgeschiedenis Theo Spek van de Rijksuniversiteit Groningen.

Als je in zo’n potkleibos als De Kleibosch rondloopt, zie je de grijze klei al snel onder je schoenen of laarzen verschijnen. Vruchtbare grond dus. Theo Spek: “volgens boomdeskundigen staan hier 34 soorten bomen en struiken, eiken, elzen, essen, hazelaar, maar ook zeldzame soorten als wilde appel. Dat heb je bijna nergens in Nederland. Het komt deels door de rijke grond, maar ook door de verschillen tussen nat en droog. Als je hier in april loopt, zie je een tapijt van honderdduizenden bosanemonen”. Vroeger, in de Middeleeuwen en de 16e en 17e eeuw, werd De Kleibosch als hakhoutbos beheerd. Eens in de 8 à 10 jaar werd de stam afgehakt. Het hout werd gebruikt om ovens te stoken.

Monniken van het dichtbijgelegen klooster Aduard in Groningen gebruikten die ovens om bakstenen en dakpannen te bakken van de gewonnen potklei. Zij hadden uitgevonden dat die klei perfect geschikt was om bakstenen te maken, niet alleen voor hun eigen klooster, maar ook voor andere kerken. Die winningsputten zijn nog steeds te zien in De Kleibosch. “Door de monniken is er een middeleeuws industrieel landschap ontstaan”, vertelt Theo Spek.

Het thema is een beetje het stokpaardje van de hoogleraar: in de driehoek aarde-natuur-mens speelt de mens ook altijd een belangrijke rol. “De hoogste biodiversiteit krijg je als je een afwisseling hebt van een natuurlijk landschap, afgewisseld met een door mensen beheerd landschap. Sommige mensen worden boos als ik dit zeg, die vinden dat natuurlijk landschap het allerbeste is. Maar dat is niet zo”, lacht Theo Spek.