The Salesman: de verschillende belevingswerelden van man & vrouw

The Salesman, Asghar Farhadi’s nieuwe film, begint met paniek: midden in de nacht begint een appartementencomplex in Teheran vervaarlijk te schudden. Er vallen gaten in de muren, er schieten barsten in de ramen, de gasleiding springt. De bewoners rennen rond, bonken op de deuren: weg, iedereen moet weg. De volgende dag zien we de boosdoener – naast het complex wordt gesloopt en dat gaat niet erg zachtzinnig. Even denk je dat zich een David versus Goliath verhaal zal ontvouwen, met een snode projectontwikkelaar die het niet zo nauw neemt met de veiligheid van de omwonenden, maar al snel wordt duidelijk dat de film een andere kant op zal gaan. Vooralsnog lijkt de enige functie van de scène dat de hoofdpersonen, Emad en Rana, een jong echtpaar, op zoek moet naar een andere woning – en daar begint de ellende. Op het einde van de film komen ze nog even terug in hun oude huis en blijkt het ook gediend te hebben als metafoor. Van hun huwelijk lijkt niet veel meer over, maar het gebouw staat nog steeds overeind.

Het is duidelijk dat Farhadi, die eerder het Oscarwinnende A Separation maakte, een ambitieuze filmmaker is die de grote thema’s niet schuwt. Hij wordt wel gezien als de Iraanse Michael Haneke, omdat zijn films, net als die van zijn Duitse collega, gaan over de angsten van de middenklasse. De vergelijking vindt hij trouwens oké: ‘Ik hou van zijn films en ik ben zeer geïnteresseerd in hoe hij de menselijke verhoudingen benadert en de menselijke psychologie exploreert.’ Al klinkt uit dat antwoord een zeker automatisme. Misschien is hij al te veel met hem vergeleken vandaag, tijdens de interviews die hij geeft in België, waar zijn film draaide op het filmfestival van Gent. Daar spraken wij hem ook. In het Farsi. Tolk ertussen. Ieder in een zachte canapé, hotelkamer met visgraatparket op de vloer, tafeltje tussen ons in. Heel gemoedelijk. Maar zijn film is dat dus allerminst, want zo blij als het stel is met het appartement dat ze al snel via een vriend kunnen betrekken, zo ingewikkeld wordt het als er nog spullen staan van de vorige bewoonster. Een vrouw van lichte zeden, zo blijkt, die mannen over de vloer kreeg van verschillend pluimage. Dat is het echtpaar niet verteld en als Rana op een avond alleen thuis is, er aangebeld wordt en ze in de veronderstelling dat het Emad is, achteloos op de ontgrendeling duwt en vervolgens gaat douchen komt er zo’n voormalige cliënt binnen.

De scène zelf zien we niet, wel de uitkomst: zij is gewond geraakt. Aangerand? Misschien zelfs verkracht – maar dat zullen we nooit exact weten en ook het interview zal daarover geen duidelijkheid verschaffen: voor Farhadi is het aan de kijker en hoe deze de aangeboden gebeurtenissen interpreteert en door welke bril hij of zij kijkt. Wat we zien zijn eigenlijk feiten: een man en een vrouw maken iets schaamtevols mee, zij direct, hij indirect en gaan er vervolgens zo wezenlijk anders mee om dat ze steeds verder uit elkaar groeien.

‘Aanvankelijk is hun relatie eenvoudig en gezond,’ zegt Farhadi. ‘Ze houden van elkaar, leiden een vredig bestaan. Hij is docent, maar ze zijn daarnaast allebei acteurs en spelen in de avonden de hoofdrollen in Death of a Salesman. En dan gebeurt er iets dat hun leven op zijn kop zet, een dilemma waar ze twee compleet tegenovergestelde reacties hebben: hij wil naar de politie, zij wil het het liefst zo snel mogelijk vergeten, haar schaamte is te groot.’

Maar vergeten gaat natuurlijk niet zomaar. En terwijl ze enerzijds niet alleen meer durft te zijn, kan ze aan de andere kant haar man (en zijn blikken en gedachtes) niet om zich heen hebben. Hij op zijn beurt gaat – als zijn vrouw te kennen geeft dat ze niet naar de politie wil – als een privé-detective op onderzoek: hij moet en zou de persoon vinden die hen zoveel ongeluk heeft gebracht.

Uiteindelijk gebeurt dat ook en neemt de film een onverwachte wending, want de vermeende dader blijkt een minder grote boef dan je had gehoopt. Maar Emad wil wraak, koste wat kost. Oog om oog, tand om tand.
En hier komt eigenlijk het interessantste stuk van de film, want waarom heeft Farhadi ervoor gekozen om de man – die het huis van een ander is binnengedrongen, die een slachtoffer heeft gemaakt, van wie we dan niet weten of hij haar seksueel belaagd heeft, maar die wel geld heeft achtergelaten – zo neer te zetten dat je toch iets van medelijden met hem krijgt?

‘Omdat,’ zegt Farhadi, ‘het moeilijk is om hem te veroordelen en je daar eigenlijk het gereedschap niet voor hebt. Op legaal niveau heeft hij zeker een fout begaan: hij is een huis binnengegaan waar hij niets te zoeken had. Ook op moreel gebied kun je kunnen zeggen dat hij fout zat. Maar op emotioneel niveau kun je toch medelijden met hem voelen. Wat ik heb geprobeerd is om verschillende kanten van zijn persoonlijkheid te laten zien. De dader is ook een liefhebbende vader, een goede echtgenoot. Maar de verleiding om naar de badkamer te gaan was groot. Wat daar precies is voorgevallen weet alleen Rana. En Rana wil dat haar man stopt. Zij wil vergeven. Haar privacy is misschien geweld aan gedaan, maar dat betekent niet ze dat wil dat dat ook bij een ander gebeurt.’
Het is een compassionele verklaring. Voor ondergetekende – vrouw, westers, geëmancipeerd – misschien iets te compassioneel. Daar kan Farhadi alleen maar om glimlachen.