She’s Gotta Have It: het nieuwe pareltje van Spike Lee?

Regisseur Spike Lee is dit jaar zestig geworden. Hij draagt nog steeds graag trainingspakken, oversized brillen en die eeuwige Nike’s van hem, maar zijn sikje is inmiddels grijs. Hij heeft in de eenendertig jaar die zijn verstreken sinds zijn speelfilmdebuut She’s Gotta Have It (1986) een kleine dertig films en documentaires gemaakt. Aanvankelijk liep iedereen met hem weg, maar in de loop der jaren raakte een deel van zowel het publiek als de critici een beetje murw van Lee’s onvermoeibare filmtempo en zijn obsessie met raciale ongelijkheid, zijn luidruchtige activisme en het zorgvuldig gecultiveerde publieke imago van stokebrand en moreel kompas. Zijn talent als filmmaker blijft even onmiskenbaar als grillig.

Wie dat talent wil ondergaan, bekijkt aan de vooravond van de première van de tv-serie de oorspronkelijke filmversie van She’s Gotta Have It. Die staat ook op Netflix en is, net als alle tien afleveringen van de serie, geregisseerd door de toen 29-jarige Shelton Jackson Lee, geboren in Atlanta, Georgia en getogen in Brooklyn, New York. Zijn moeder noemde hem geen Shelton maar ‘Spike’, ofwel spijkertje of stekeltje, wegens zijn pittige temperament. Ze was leraar kunst en Afro-Amerikaanse literatuur op een middelbare school en overleed toen Spike twintig was. Vader Bill Lee was bassist en speelde in jazzclubs en op platen van, onder veel meer, Bob Dylan. Spike werd aldus van jongs af aan gemarineerd in cultuur en genoot een redelijk comfortabel, middle class leven maar werd door zijn ouders welbewust niet naar een exclusieve maar naar een openbare en overwegend zwarte school gestuurd. Vanaf zijn achtste woonde het gezin in de voornamelijk Italiaans-Amerikaanse wijk Cobble Hill in Brooklyn, later de inspiratie voor Spike’s eerste controversiële film Do The Right Thing uit 1989, over oplaaiende raciale conflicten tussen een Italiaanse pizzabakker in Brooklyn en zijn overwegend Afro-Amerikaanse clientèle. Maar drie jaar daarvoor maakte hij dus zijn bioscoopdebuut She’s Gotta Have It, gedraaid in twaalf dagen voor een relatief klein en bij elkaar geleend budget, na het vak geleerd te hebben aan de gerenommeerde filmopleiding van New York University, tegelijk met Jim Jarmusch, Joel Coen en klasgenoot Ang Lee. De film ging in première op het filmfestival van San Francisco en werd onmiddellijk opgepikt door een grote filmdistributeur, waarna de carrière van Spike Lee nationaal en internationaal een vliegende start kreeg.

En terecht, want wat een verademing was She’s Gotta Have It in 1986. Een heerlijke, verfrissende film. Heerlijk omdat het een luchtige maar intelligente liefdeskomedie was over een jonge Afro-Amerikaanse vrouw in Brooklyn, Nola Darling genaamd, die twijfelde tussen (en dus jongleerde met) drie zeer verschillende minnaars omdat ze weigerde het ‘eigendom’ van een enkele man te zijn. Verfrissend omdát Nola en de andere acteurs Afro-Amerikaans waren; de Amerikaanse cinema bracht vrijwel nooit verhalen voort die zich domweg geheel in de zwarte gemeenschap afspeelden. Als die gemeenschap al aan bod kwam, wemelde het van de clichés: drugshandel, schietpartijen en afwezige vaders. Spike Lee besteedde in zijn scenario zeker aandacht aan typisch Afro-Amerikaanse zaken - na een kwartier valt de naam Malcolm X – maar dit verhaal was vooral een portret van een groep mensen wier huidskleur er niet in de eerste plaats toe deed. Sterker nog, eigenlijk is de component sekse opmerkelijker, want hoofdpersoon Nola Darling vertoont een onbekommerde promiscuïteit die in Amerikaanse films voorbehouden was aan mannen en ongebruikelijk was voor vrouwen. Nola’s mannen zijn de ontzettend beschaafde, cerebrale en vaderlijke Jamie, het intens ijdele en macho fotomodel Greer en de eeuwig onvolwassen grappenmaker en fietskoerier Mars, gespeeld door Spike Lee zelf. Ze roteren als verliefde maantjes om planeet Nola heen en hebben allemaal seks met haar en vragen zich af wanneer ze eindelijk eens een keuze maakt. Het zal boeiend zijn te zien hoe Spike Lee dit sexy verhaal vertaalt naar het heden; de tv-versie speelt zich af in het Brooklyn van nu en daar is nogal wat veranderd sinds eind jaren 80 – de stad is rijker en de vrijgevochtenheid van Nola een stuk gewoner.

Spike Lee’s filmografie na zijn debuut begon veelbelovend: vooral het al genoemde Do The Right Thing is een erg goede film. Die leverde ook de eerste controverse op. Het is aanvankelijk weer een mooi portret van de diverse gemeenschap in Brooklyn, maar als de zwarte jongeren met de blanke pizzabakker in conflict komen over de vraag waarom er alleen Italiaanse film- en sportsterren aan de muur van zijn restaurant hangen en geen zwarte, slaat de vlam in de pan en wordt het restaurant afgebrand. Hoewel Lee een duidelijk moreel oordeel over wie gelijk heeft in het midden laat, slaat bij veel critici het ongemak toe. Wordt hier nou geweld gepredikt? De (zwarte) commentator Stanley Crouch spreekt in het blad The Village Voice van modieuze, gemakzuchtige propaganda voor zwart nationalisme en zelfs van ‘Afro-fascistische chic’. Hierna verlaat Lee het thema van de zwarte strijd tegen onderdrukking nog maar zelden, wat mooie films oplevert als Jungle Fever (over de (on)mogelijkheid van interraciale liefde), de ambitieuze biografische film Malcolm X en de hartverscheurende documentaire 4 Little Girls, die laatste over de slachtoffers van een racistische aanslag op een kerk in 1963. Maar het gepreek van Lee heeft ook overvolle en mislukte films opgeleverd die vrij algemeen werden afgeserveerd, met als dieptepunten She Hate Me (2004), Girl 6 (1996) en Da Sweet Blood of Jesus (2014). Lee propt er altijd de kwestie ras en een problematische man-vrouw verhouding in en zo vrouwvriendelijk als Nola was, zo hatelijk kan hij vrouwen in zijn latere werk portretteren. Zijn vele publieke ruzies met collega-filmmakers (met Clint Eastwood over de afwezigheid van zwarte soldaten in diens films over de Tweede Wereldoorlog en met Quentin Tarantino over diens gebruik van het n-woord) en rare acties als het bedekt suggereren dat tijdens de overstroming van New Orleans na orkaan Katrina de overheid dijken zou hebben opgeblazen om arme zwarte buurten onder water te zetten, wekken afgrijzen bij aanvankelijke bewonderaars. De propaganda en woede hebben de overhand genomen, vinden velen.

Maar Lee de filmmaker heeft ontegenzeggelijk talent, dus nieuwsgierigheid naar de update van She’s Gotta Have It is op zijn plaats. Net als naar de film Black Klansman, over een zwarte agent die via een omweg infiltreert in de Ku Klux Klan. Die maakt Lee met Jordan Peele, de regisseur van de hitfilm Get Out, een horrorfilm over racisme. Want Lee is, in tegenstelling tot in 1986, niet meer de enige zwarte regisseur van grote films (zie ook Moonlight). Die noemen hem als voorbeeld, dus de opkomst van andere zwarte regisseurs is deels Spike Lee’s verdienste.