Layla M.: verontrustend portret van pubermeisje op drift

Ze is misschien wel een van de interessantste filmmakers van Nederland, Mijke de Jong. Vooral omdat haar oeuvre een opvallende constante heeft: ze kiest onderwerpen die vaak van maatschappelijk belang zijn en brengt die verhalen terug tot kleine, tastbare persoonlijke verhalen. Zo deed ze dat met Het zusje van Katia (2008) dat gaat over een meisje tussen kind en puberteit dat haar weg zoekt in een gezin waar haar moeder en zus in de prostitutie werken, of in Joy (2010) over een emotioneel beschadigd 18-jarig meisje dat op zoek gaat naar haar biologische moeder. Maar De Jong is ook de regisseur van het gelauwerde Bergmansiaanse scheidingsdrama Tussenstand (2007) en van Brozer (2014) over een actrice met kanker (Leonoor Pauw) die een actrice met kanker speelt. In die film lopen werkelijkheid en fictie nog meer door elkaar dan gewoonlijk. Maar eigenlijk hebben al haar films die hybride vorm, fictie gegoten in een documentaire-stijl.

Hoe groot het drama ook is, de regisseur blijft, vaak letterlijk, met de camera bij degene waar het om gaat. Door die aanpak (en de knappe scenario’s – De Jong werkt vaak samen met scenariste Jolijn Laarman en voor Layla M. met Jan Eilander) en de authentieke dialogen, worden het hoofdpersonen waarmee je – hoever ze in eerste instantie ook van je af staan – je kunt identificeren. Daarbij lukt het haar steeds weer om een diepere laag aan te boren in de personages, die vaak ook nog eens door niet altijd professioneel geschoolde acteurs/actrices gespeeld worden. Het geeft haar werk iets unieks en om het woord nog een keer te gebruiken, authentieks. Ook haar laatste film Layla M., is wederom een macroverhaal dat op micro niveau wordt verteld. Het gaat over een Marokkaans meisje dat keurig op lijkt te groeien in een behoorlijk geassimileerd middenstandsgezin, maar dat langzaam radicaliseert en zelfs afreist naar Amman, Jordanië. Zo’n meisje waarover je soms iets leest in een krantenbericht, zogenaamd geronseld door het kalifaat, vandaar waarschijnlijk ook de titel, Layla M., zoals haar naam gebruikt zou worden als ze het onderwerp van een nieuwsbericht zou zijn.

Net als in haar andere films, neemt De Jong de tijd om haar hoofdpersoon (Nora El Koussour) goed te introduceren. Zo begint de film op het voetbalveld waar haar vader coach is van het team waarin ook haar jongere broertje voetbalt en Layla bij de zaterdagse wedstrijd lijnrechter is. Binnen de kortste keren heeft het meisje, licht ontvlambaar misschien, maar vooral met een sterk ontwikkeld rechtvaardigheidsgevoel en duidelijk vaker te maken gehad met al dan niet verborgen racisme, het aan de stok met de blanke coach van de tegenpartij en stuurt haar vader haar het veld af. We zien hoe Layla, die in het eindexamenjaar van het VWO zit, met meer dingen worstelt. Zo zien we haar binnenkomen in de winkel van haar vader, die net op dat moment een wat onderdanige houding aanneemt ten opzichte van een van zijn bourgeois klanten. Je ziet dat het haar ergert. Maar het ergert haar ook dat haar ouders zich niet uitspreken tegen een boerkaverbod en zich niet lijken te willen realiseren dat moslim zijn steeds moeilijker wordt in het West-Europa. Voor Layla lijkt het dat ze alleen maar bezig zijn met haar toekomst en het diploma dat ze moet halen om het te kunnen maken in de maatschappij.

Ze gooit de kont tegen de krib: al snel gaat ze naar bijeenkomsten waar de Koran wordt bestudeerd en maakt kennis met voor haar op dat moment interessante mensen, die nog idealen hebben en die ergens voor willen vechten. Daar ontmoet ze ook Abdel, een jonge radicaal die zich in wil zetten voor de zaak. Dan gaat het snel: ze stopt met school, trouwt Abdel en reist met haar kersverse echtgenoot af naar Amman – nadat ze in België in de problemen zijn geraakt. Voorafgaand aan haar reis zit een van de mooiste scènes uit de film, die waarin ze afstand neemt van haar beste vriendin. Net als zij, een meisje opgegroeid in twee werelden, maar met een minder, noem het rebelse, inborst. Je kunt je zo voorstellen dat het zo kan gaan. Layla is geen onnozel meisje op zoek naar avontuur. Het is een meisje zoals zoveel meisjes op die leeftijd: op zoek naar een eigen identiteit, niet wetend waar ze bij hoort: moet ze haar zogenaamd geassimileerde ouders of vrienden als voorbeeld nemen, die in haar ogen niet als gelijkwaardig worden gezien, die al dat institutionele racisme voor lief nemen? Of moet ze haar wortels, haar afkomst verder onderzoeken, haar geloofsbeleving intensifiëren?

Ze kiest voor dat laatste en gaat daarmee een pad op waarvan ze de gevolgen niet kan overzien, maar waarin ze nu gelukkig is. Ook hier prachtige scènes, hoe ze samen met haar man op reis gaat, pril verliefd, ogen stralen, de toekomst in een roze gloed voor zich, eenvoudig leven, samen in Jordanië, met het islamitische geloof als basis. Maar eenmaal in Amman wordt duidelijk dat dit niet het beloofde land is. Layla heeft geleerd vragen te stellen, hier komt ze terecht in een patriarchische maatschappij, waar een vrouw geen rechten heeft, slechts haar man mag dienen. En dan blijkt ook nog dat haar man zijn eigen agenda heeft. El Koussour speelt Layla fenomenaal. Omdat ze naarmate de film vordert, steeds verder ingepakt is, zie je vooral haar ogen, waarin alles ligt. Haar vragen, haar twijfels, haar liefde, haar verdriet, haar wanhoop, maar vooral, haar standvastigheid. Ze redt het wel, Layla – en we hoeven niet bang voor haar te zijn. Ze is gewoon een meisje, een op drift geraakt pubermeisje