Gezellig dichtbij

Een van de eerste dingen die je leert als je opgenomen wordt in de psychiatrie is: geloof nooit wat je denkt. Als je ziet hoe diezelfde psychiatrie in films en series wordt weergegeven, dan zou je daar soms aan toe willen voegen: geloof ook nooit wat filmmakers denken. Gestichten zijn al sinds de uitvinding van de filmcamera een dankbaar onderwerp voor scenarioschrijvers: grimmige plekken vol griezelige en gevaarlijke gekken. Filmischer kan bijna niet. Het bekendste voorbeeld blijft One flew over the cuckoo’s nest. De film won vijf Oscars en liet het onmenselijke van de Amerikaanse gestichten in de jaren 60 zien. Regels die niet gericht waren op herstel, maar op het handhaven van de orde. De isoleercel als strafmaatregel, dwangmedicatie als iemand durfde te protesteren en een lobotomie voor als dat alles niet mocht baten. De film bracht een golf van protest op gang, maar werd tegelijkertijd zo iconisch dat ze decennialang het beeld bepaalde van hoe mensen psychiatrische inrichtingen zagen: als onmenselijke plekken die je zoveel mogelijk moest vermijden.

De nieuwe documentaireserie 100 dagen in je hoofd is het perfecte tegengif. De serie volgt Tim den Besten en Nicolaas Veul, die als bijzonder stagiairs psychiatrische opnameafdelingen tonen zoals ze werkelijk zijn. Het zijn plekken waar het grootste gevaar niet zit in gevaarlijke gekken, maar in goedbedoelende interviewers die zo nieuwsgierig blijven doorvragen naar waarom een cliënt opgenomen is, dat die cliënt daardoor onbedoeld in een crisis belandt. Het enige wat daarvoor nodig was, waren de verkeerde vragen op het verkeerde moment. En die zijn heel erg menselijk.

Toen ik zelf te horen kreeg dat ik opgenomen moest worden op de PAAZ, de psychiatrische afdeling van het ziekenhuis, was mijn enige referentiekader One flew over the cuckoo’s nest. Ik was dan ook niet enthousiast. Wat mijn bezoekers echter het griezeligst vonden, was juist dat de meeste van mijn medebewoners zo schrikbarend normaal leken. Dat je soms geen verschil zag tussen verpleegkundigen en cliënten of tussen cliënten en het bezoek.

Alsof psychische problemen iedereen zouden kunnen overkomen. Wat tijdens het bezoekuur dan bezworen werd met een vragenvuur over de mensen om ons heen: ‘Wat heeft die patiënt? Wat is zijn diagnose? En waarom zit zij hier?’

Ook Tim kan die vragen in 100 dagen in je hoofd niet loslaten. Hij móet weten wat mensen voor diagnose hebben, zelfs wat ze gedaan hebben om opgenomen te worden. Uiteindelijk vraagt hij aan de nachtverpleegkundige of zij die aandrang ook voelt. Haar antwoord: nee, want mensen zijn geen diagnoses, en deze psychiatrische opname is niet hun leven.

Het is een van de mooiste momenten van de aflevering. Vragen naar andermans diagnoses voelt namelijk als normale, gezonde nieuwsgierigheid. Het voelt heel logisch.

Misschien komt dat zoeken naar andermans diagnoses helemaal niet voort uit nieuwsgierigheid, maar uit het verlangen om psychische problemen op afstand te houden. Als je hoort dat iemand is opgenomen nadat een nare jeugd en drankmisbruik tot een psychose leidden, dan is dat treurig, maar ergens ook een opluchting. Dat is ook het aantrekkelijke aan One flew over the cuckoo’s nest. Vrijwel alle gekken zijn daar zíchtbaar gek. Als je iemand kunt reduceren tot een diagnose, dan kun je hem veilig in een hokje plaatsen: zo niet letterlijk, dan in elk geval figuurlijk.

Als je namelijk zelf een normale jeugd hebt gehad, niet meer eenheden alcohol inneemt dan het Voedingscentrum veilig acht en je weet je te gedragen, dan zit je dus veilig. Dan zal jij zelf nooit op die stoel belanden.

Maar wat als die ander gewoon een mens is? Als het antwoord is: ‘Ik leefde een normaal leven, smeerde ’s ochtends voor mijn werk de boterhammen voor mijn kinderen, en kreeg ’s middags vanuit het niets een psychose?’ Dan komen psychische problemen ineens griezelig dichtbij.

Lees verder in VARAgids 42 vanaf bladzijde 18.