Eyes wide shut; betekenis van verlangen en het verkennen van donkere grenzen

Overspel

Door Daan Heerma van Voss

Wat is vreemdgaan precies? Is het de daadwerkelijke daad waarbij de een zich aan een derde geeft, en daarmee de afgesproken monogamie doorbreekt – een bijna juridisch vergrijp dus? Of is vreemdgaan eerder een spirituele schending, die ook kan optreden zonder dat er daadwerkelijk seks met een ander plaatsvindt, gaat het dus eerder om het verlangen dat aan die seks ten grondslag ligt?

Deze vraag vormt de inzet van Eyes wide shut (1999), de laatste film van grootmeester Stanley Kubrick. Alice (Nicole Kidman) en Bill (Tom Cruise) liggen op bed wiet te roken. De avond ervoor, op een feest, probeerde een man Alice te verleiden, en probeerden twee jonge vrouwen Bill te verleiden. Ze weerstonden, ze bleven hun huwelijk trouw. Vervuld van hun liefde, zich onaantastbaar wanend – hij voelt zich de grootste minnaar die ooit heeft bestaan, zij voelt zich de grootste vrouw – beginnen ze te spreken over seksuele fantasieën. Wat begint als spielerei ontspoort al snel, wanneer Alice vertelt dat ze een jaar geleden overwogen heeft een affaire te beginnen met een marineofficier. Bill, die overtuigd is van de natuurlijke trouw van de vrouw, is geschokt. Dan wordt Bill, dokter van beroep, opgeroepen. Iemand heeft een overdosis gehad. Het is het startschot van een wilde en eindeloze nacht, waarin hij heen en weer geslingerd wordt door verlangen en plicht, door nieuwsgierigheid en destructiedrift – hij daalt af in de schimmenwereld van de seks. Van seks, niet van liefde, waar hij al genoeg van afweet. Al snel ontmoet hij een prostituee, met wie hij eerst naar bed wil, maar die hij uiteindelijk ‘slechts’ kust. Door deze daad alleen al is Bill in strikte zin ‘verder’ gegaan dan Alice; Alice heeft slechts fantasieën over overspel gekoesterd, terwijl Bill een erotische handeling heeft verricht. Volgens de juridische opvatting van overspel zit Bill fout, en Alice niet. Maar Bill hanteert (zonder dat hij zich ervan bewust lijkt) die tweede opvatting; hij is bang voor Alices erotische verbeelding, en om zich een houding te geven ten opzichte van die angst naar het onbekende, probeert hij zich dat onbekende eigen te maken, ook al ligt dat eigenlijk niet in zijn karakter.

Bill gaat vervolgens langs bij een gekostumeerde orgie, waar hij denkt twee wachtwoorden te moeten geven. Dit blijkt er slechts één te hoeven zijn: te midden van tientallen gekostumeerde, gemaskerde figuren ontmaskert Bill zichzelf als de buitenstaander die hij is. Dat is de paradox van het overspel. Iedereen draagt een masker. De vreemdganger draagt het masker van een trouwe man of vrouw. De niet-vreemdganger draagt af en toe, al is het maar voor even, het masker van de seksuele avonturier, zodat hij, zichzelf aankijkend in de spiegel, kan zeggen dat hij best zou kunnen vreemdgaan als hij daarvoor koos, maar zo iemand wil hij niet zijn.

Als Bill terugkeert naar huis, is Alice aan het slapen. Ze droomt en ze lacht. Hij wekt haar. Met tranen in haar ogen vertelt ze dat ze een droom had waarin ze seks had met die marineofficier van haar, en nog allerlei andere mannen, terwijl Bill toekeek. Feitelijk vertelt ze hem, via de symbolische taal van de droomwereld, dat het masker van de seksuele avonturier haar wel goed staat, en hem niet. Zij was een subject in de droom, hij was de toeschouwer. Hoewel hij in letterlijke zin zojuist aanwezig was bij een orgie, waar hij werd ontmaskerd, is zij in symbolische zin de koningin van de orgie. De vernedering is te groot. Bill kan niet anders dan verder afdalen....

Lees verder in VARAgids 39, vanaf dinsdag 24 september in de winkel, op de mat en in de app (alleen voor VARAgids-abonnees). Word ook abonnee!