Televisie-tijdmachine: de jaren 80 verklaard

Zo introduceert Andere Tijden een special over de jaren 80 en ze hebben gelijk. Het programma is een commentaarloze – want voor zichzelf sprekende – verzameling televisiebeelden uit het decennium dat 27 jaar geleden eindigde. Van de Rubik’s Cube gekte tot het vallen van de Muur, van Ban de Bom tot aerobics-klasjes, het komt voorbij. Journaalbeelden, maar ook veel fragmenten uit reguliere televisieprogramma’s. Het maakt geheid een stortvloed aan herinneringen los bij alle kijkers die eind jaren 60 of eerder zijn geboren – de helft van de Nederlandse bevolking. Er is bijna niets in die uitzending, die toch drie kwartier duurt, waarvan je je afvraagt: wat was dat ook weer? Je herkent domweg alles. Omdat die tv-beelden vooral opmerkelijke hoogte- en dieptepunten tonen, roepen ze de vraag op hoeveel we nog zouden weten van al het ‘gewone’ dat we in die tien jaar over het scherm zagen rollen. Hoe was televisie toen, waar keken we naar?

[caption id="attachment_20143" align="aligncenter" width="640"] DALLAS LARRY HAGMAN as JR Ewing, OMRI KATZ as John Ross Ewing, LINDA GRAY as Sue Ellen Ewing. -- Strictly editorial use only. Credit line mandatory. Book cover use must be cleared with Mary Evans.[/caption]

Wie op zoek gaat naar een antwoord, constateert dat ook voor de gewone televisieprogramma’s uit die tijd geldt dat je eigenlijk alles herkent. Het is natuurlijk weggezakte kennis, maar het bladeren door de jaren 80-sectie in diverse encyclopedische boeken over ons tv-verleden leidt tot een gigantische hoeveelheid aha-erlebnissen. Een opmerkelijk rijkere oogst aan aha’s dan geblader door bijvoorbeeld het decennium 2000-2010 oplevert. Deden we in de eighties niets anders dan voor de tv hangen dan? In kijktijd gemeten viel dat mee. In 2016 keek de Nederlander van zes jaar en ouder gemiddeld 183 minuten per dag televisie. Het is lastig vergelijken want hoe en wat er gemeten werd verschilt een beetje, maar het aantal kijkminuten van mensen van vijftien en ouder schommelde in de jaren 80 tussen de 100 en 110 minuten per dag. Minder dus, en dat terwijl smartphones en internet nog geen rol speelden. Aan het aantal tv-toestellen lag het niet, want in de jaren tachtig naderde het percentage huishoudens met een televisie net als nu de honderd. Kabel-tv was nog niet alomtegenwoordig maar wel heel gewoon. Het grote verschil is dan ook niet hoe lang we keken maar waar we naar kónden kijken. Hier blijkt het geheugen minder betrouwbaar. Het is althans lastig te geloven dat we met z’n allen tot 4 april 1988 echt naar slechts twee Nederlandse tv-netten zaten te koekeloeren. Pas op genoemde dag kwam Nederland 3 tot ons, meteen met vrij beroerde kijkcijfers (sport uitgezonderd) en pas in oktober 1989, toen we met ons hoofd al in de jaren 90 zaten, kwam RTL Véronique (in 1990 herdoopt tot RTL 4) als eerste commerciële Nederlandse zender op de beeldbuis, aanvankelijk ook met vrij beroerde kijkcijfers. Oké, er zaten toen al wat Belgen, Duitsers en Britten op de kabel, plus buitenlandse muziekzenders als SKY en Music Box, je had abonneekanaal Filmnet en er is iets voor te zeggen om de toetreding in de jaren 60 en 70 van de ex-piraten TROS en Veronica tot het bestel als proto-commerciële televisie te zien. Maar dat neemt niet weg dat de tv in de periode 1980-1988 wat opzet en infrastructuur betreft niet verschilde van die in de jaren 70. In de praktijk is ongeveer alles wat we gezien hebben in de jaren 80 gezien op Nederland 1 en 2. Je kon zappen tot je een ons woog, maar dat was tussen twee Nederlandse kanalen in plaats van rond de twintig. Geen wonder dat we allemaal dezelfde herinneringen hebben; iedereen die regelmatig tv keek, kreeg automatisch een groot deel van het beschikbare aanbod te zien.

[caption id="attachment_20145" align="aligncenter" width="640"] KNIGHT RIDER -- Season 1 -- Pictured: David Hasselhoff as Michael Knight (Photo by Herb Ball/NBC/NBCU Photo Bank via Getty Images)[/caption]

Als je dat aanbod doorneemt, springen vooral de verschillen met onze tijd in het oog. Het opvallendst is de gigantische hoeveelheid showprogramma’s van destijds. Puur escapisme, ingegeven door de donkere vooruitzichten in die dagen – iedereen was immers voorbestemd tot een langdurige periode van werkeloosheid gevolgd door nucleaire vernietiging – en ook gewoon omdat het een nieuw genre was. In de jaren 70 hadden we ook al een paar show-achtige quizzen, de Berend Boudewijn Show en Fred Oster met zijn cavia’s, maar dat was niets vergeleken bij wat nu kwam. Alle omroepen hadden shows, liefst meerdere per omroep en steeds vaker besteld bij de externe productiehuizen van Joop van den Ende en John de Mol, want in die zin was commercie inmiddels wel toegestaan bij de publieke omroep. Bij terugkijken blijken ze uitbundig en vaak opvallend goed gemaakt en nog niet zo akelig gelikt als later. Vooral die van Van den Ende, opgenomen in een leegstaande bloemenveiling te Aalsmeer, zijn leuk: de 1-2-3 Show uit 1983 waarvoor Rudi Carrell teruggehaald werd uit Duitsland en waarin vier koppels streden om de hoofdprijs te midden van heel bewerkelijke decors waarin je de theaterachtergrond van Van den Ende terugzag. Elke aflevering had een thema – het oude Rome, Parijs jaren 20, 1001 Nacht – dus er werden talloze decors gebouwd. Nog leuker was Wedden dat…?, uitgezonden vanaf 1986, met presentator Jos Brink die er op los improviseerde te midden van vaak internationale beroemdheden die zogenaamd een weddenschap aangingen. Wedden dat een volstrekt onbekende Nederlander een zeer particulier trucje kan uithalen, zoals het geblinddoekt kunnen ruiken of een stuk vlees een biefstuk of een riblap is, of het herkennen van een type auto aan het geluid van het dichtslaan van het portier? En uiteraard de Soundmixshow met Henny Huisman, ook van Van den Ende en in 1985 de moeder van de grote talentenshows. Onderhoudende tv en het begin van de zegetocht van Van den Ende in het tv-amusement, die uiteindelijk via de fusie met John de Mol tot Endemol rechtstreeks zou leiden tot huidige internationale kijkcijferkannonnen als The voice. En we hadden ook nog Ron’s Honeymoonquiz, Flip Fluitketelshow, De Late Late Lien show, Surpriseshow, Playbackshow, Willem Ruis Lotto show, De Knock-Out Show en de allergrootste show, die in die tent: de Sterrenshow, van de VARA, ook met Willem Ruis. Het was één grote show, de jaren 80.

Wat talkshows betreft zijn we nu rijkelijker bedeeld dan toen. Willem Duys was net gestopt en in het pre-Barend-en-Van-Dorp-tijdperk was Sonja ‘lekker slapen en morgen gezond weer op’ Barend gedurende de hele jaren 80 terecht oppermachtig op dit vlak. Mies met Mies Bouwman werd niet goed ontvangen, RUR met Jan Lenferink vanaf 1983 weer wel. Memorabel was ook de schietpartij bij de talkshow van Karel van de Graaf in 1984 tussen voor- en tegenstanders van het regime Bouterse. Geen doden, maar wel een televisie-dieptepunt waarvan de schaarse beelden (de AVRO zette het beeld snel op zwart) de wereld over gingen.

De humor in de jaren 80 ging regelmatig verder dan wat we nu te zien krijgen – als je reality-humor à la Oh Oh Cherso niet meerekent tenminste. De diverse oudejaarsconferences werden uiteindelijk vrij pittig, misschien op Seth Gaaikema na die bij Veronica de honneurs waarnam. Wim Kan was ook nog mild; hij hield op 31 december 1982 zijn laatste conference en gaf op het einde van de uitzending het stokje letterlijk door aan Freek de Jonge, wiens eerste tv-conference De openbaring aansluitend op het andere net begon. Freek was veel minder mild, zoals bekend. Op de valreep was er Youp, die op de laatste avond van de jaren 80 zijn eerste oudejaarsconference gaf en daarin het imago van het alcoholvrije biermerk Buckler een snoeiharde en naar later bleek fatale dreun toebracht door het introduceren van het begrip Bucklerlul. Youp is nog steeds niet mild gelukkig, maar alcoholvrij bier is bezig aan een onstuitbare opmars. Dan was er nog Pisa, van Henk Spaan en Harry Vermeegen, die later naar Veronica verhuisden en het programma toen uiteraard Verona noemden. Pisa ging ‘over alles wat scheef zit’, was prettig schreeuwerig en virtuoos vulgair, met als hoogte- of zo u wilt dieptepunten de onderdelen De liftster en De glazenwasser (‘Kopje koffie, glazenwasser?’) waarin Katja en Wanda in de loop van een seizoen langzamerhand al hun kleren uittrokken. De vrouw gereduceerd tot object in optima forma en op deze manier zou dat nu absoluut niet meer kunnen op de publieke omroep, net als Pisa’s diep oneerbiedige en blasfemische pausparodie Popie Jopie ter gelegenheid van het bezoek van paus Johannes Paulus II aan Nederland in 1985. Het gelijknamige lied werd een enorme hit. De grootste humorhit van het decennium was echter beslist Zeg ’ns Aaa. Introductie overbodig; twaalf jaar lang volgden we vanaf 1981 de belevenissen van dokter Lydie van der Ploeg en haar entourage. Eigenlijk ging het natuurlijk over Mien Dobbelsteen. Op het hoogtepunt in 1985 keken er 7,4 miljoen mensen ofwel 50 procent van de bevolking naar. Meer kijkers dan naar de gewonnen EK-finale in 1988. Ook bijna niet te geloven, maar het staat er echt. Totaal onnavolgbaar waren uiteraard Kees van Kooten en Wim de Bie en dat is nog steeds te zien op hun officiële YouTube-kanaal, waar talloze fragmenten uit de jaren 80 te vinden zijn, inclusief de ondergang van Jacobse en Van Es tijdens hun staatsgreep in 1981. Paul de Leeuw kreeg in 1987, drie jaar voor De Schreeuw van De Leeuw bij de VARA begon, zijn eerste eigen programma: de 10 over half 5 Paul de Leeuw Show. Heel grappig, maar voor kinderen.

Wat ons op de kleintjes brengt. Heel veel moois hebben we gezien, want daar was toen nog budget voor. Maar het mooiste was toch Theo en Thea, vanaf 1985. Meteen bij het zien van die tandjes en die brillen wisten jong en oud dat het niet meer fout kon gaan. Dat ging het elke aflevering opnieuw in zekere zin wel, want ze maakten erg veel ruzie bij het behandelen van de vaak absurd volwassen onderwerpen (prostitutie, ongewenste intimiteiten) en Thea raadde het onderwerp altijd fout. Theo en Thea namen de kijkertjes en zichzelf tegelijkertijd bloedserieus én totaal niet serieus. Glorieuze televisie voor alle leeftijden. Het andere kinderhoogtepunt kwam ook van de VPRO. Achterwerk in de kast had een absurd simpel format: zet een camera neer voor een poppenkast met een gordijntje en laat kinderen een voorstellinkje naar keuze uitvoeren. Niet met poppen dus, gewoon wat ze maar wilden: een liedje zingen, een trucje doen, iets vertellen. Zonder hulp en zonder montage. Ze moesten het zelf uitzoeken maar waren zich er wel acuut van bewust dat dit op tv zou komen en deden dus hun uiterste best. Verzengend puur, schattig en ontroerend. Eervolle vermelding: die jongen met die recalcitrante paling. Kinderen voor Kinderen was ook mooi en De Familie Knots ook, maar de VPRO wint de jaren 80 wat kinderprogramma’s betreft.

Wat series betreft, waren de jaren 80 het decennium van de soap. GTST nog niet, maar de Amerikaanse voorgangers Dallas en Dynasty, allebei vanaf 1981 en beide met een extreem onwaarschijnlijk relaas over een puissant rijke familie die zichzelf en anderen vele loeren draait. Tot moord aan toe (‘Who shot JR?’), maar gelukkig kon je ook na je dood gewoon weer teruggeschreven worden in de serie alsof er niets gebeurd was, zoals Bobby in Dallas overkwam. Hoewel volgens velen Dallas superieur was, won het heerlijke loeder Alexis (Joan Collins) het ruimschoots van Dallas’ JR wat slechtheid betreft. Hoe zij woedend, zonder te kijken, een telefoonhoorn achteloos doch loepzuiver op te haak kon smijten, maakte veel van de ellende van de jaren 80 goed. Onze soap was misschien Medisch Centrum West, een serie waarin onder leiding van dokter Jan van de Wouden (zwarte krullen) en dokter Eric Koning (zwarte ziel) zoveel kwaad bloed en zielenpijn werd rondgepompt dat het soapy werd.

Wie bovenstaande hoogtepunten overziet, betreurt het een beetje dat we veel minder gemeenschappelijk kijken dan toen. We kijken versnipperd. En het valt op dat de Nederlandse producties braver zijn geworden en dat er veel minder budget is dan in die jaren. Misschien dat de jaren 70, qua mentaliteit en geldsmijterij, tot diep in de jaren 80 duurden en zette de komst van de commerciële tv een verzakelijking in gang en zijn we bovendien collectief ontzettende trutten geworden. Zeker is dat we het overzicht over het aanbod kwijt zijn. Want zeg nou zelf, wie zal over dertig jaar een lijst van twintig programma’s uit 2017 lezen en ze allemaal herkennen? Met de jaren 80 kan dat. Kijk maar: Babbelonië, Tien voor taal, Lou Grant, Hier is… Adriaan van Dis, Cheers, La piovra, Miami Vice, Cagney and Lacey, Murder, She Wrote, Magnum P.I., De achterkant van het gelijk, Shoah, Rondom 10, Elfstedentocht 1986, Hill Street Blues, Bananasplit, The A-Team, Brideshead Revisited, Fame, Knight Rider. Allemaal, toch?