Gefundeerde argumenten over de onzin van oorlog

Nico schrijft een serie over oorlog, dit is aflevering 78

In aflevering 76 van deze serie over oorlog prees ik het boek ‘Waarom we vrede willen maar oorlog voeren’ de hemel in. Vorige week beloofde ik er uitvoerig op terug te komen aangezien de inhoud van dit boek het gedoe rond de afgelopen verkiezingen hier reduceert tot een futiliteit. Maar de eerlijkheid gebiedt mij te zeggen dat ik het boek nog niet gelezen had. Mijn enthousiasme ontleende ik aan een mooi interview met Carel van Schaik in de NRC.

Nu ik het lees word ik alleen nog maar enthousiaster. Dat komt vooral door twee dingen: 1) Op allerlei vragen die het denken over het onderwerp oorlog & vrede opriep geeft dit boek plausibele antwoorden. 2) Het boek is niet de visie van één bioloog, maar het product van een samenwerking tussen drie wetenschappers. Naast van Schaik zijn dat de archeoloog Harald Meller en de historicus Kai Michel. Natuurlijk snap ook ik dat dat evenmin betekent dat andere wetenschappers daar niet anders over kunnen denken.

Om uw geheugen op te frissen: de boodschap van ‘Waarom we vrede willen enz.’ is dat de mens van nature niet oorlogszuchtig, maar vredelievend is. De mensheid is volgens de auteurs ‘niet gedoemd om oorlog te voeren. Maar als we niet oppassen vallen we er al te gemakkelijk weer aan ten prooi. Wat lang onvoorspelbaar leek, lijkt nu toch weer te gebeuren: oorlog in Europa.’

In de eerste plaats was ik benieuwd naar de conclusies die Meller, Michel en van Schaik aan hun onderzoek verbinden. Ze eindigen het boek met twaalf lessen, die ik verkort zal proberen weer te geven.

• Oorlog is niet van alle tijden. We zijn zeer wel in staat om in vrede te leven. Al betekent dit niet dat geweld en agressie helemaal verdwijnen. Mensen zijn geen engelen.
• De uitspraak ‘mensen voeren oorlog’ zit er volledig naast. Correct is: ‘mensen willen vrede.’ De enkelingen die anderen tot oorlog dwongen waren vrijwel uitsluitend despoten, autocraten, demagogen, populisten en dictators die zich maar al te graag uitgaven voor het instrument van God of van een völkisch-nationale voorzienigheid. Het waren en zijn vooral mannen. We moeten niet meer in hun val trappen.
• Er is geen aanleiding voor menselijke zelfverachting (Marshall Sahlins). Geweld is bij lange na niet de enige menselijke conflictoplossingsstrategie. Hoewel ook Immanuel Kant overtuigd was van de ‘boosaardigheid’ van de menselijke natuur en de ‘oorlogstoestand’ dus als ‘natuurtoestand’ zag, was zelfs hij ervan overtuigd dat er vrede mogelijk was.
• Kant ging ervan uit dat staten die handelsbetrekkingen met elkaar onderhouden minder geneigd zijn tot conflict ‘vanwege het wederzijdse eigenbelang’. Die waarneming is correct. Het is zoveel slimmer om elkaar niet als mogelijke vijand maar ook als potentiële hulpbron te zien. Samenwerking tussen mensen, maar ook tussen staten, kan altijd voor alle betrokkenen gunstig zijn. Dat maakt ons wezenlijk anders dan andere mensapen.
• Gedurende het overgrote deel van de evolutie konden de mensen zelf beslissen of ze aan collectief geweld zouden deelnemen of niet. Dat anderen voor hen beslissen en hen de oorlog in sturen, is een uitvloeisel van de despotische samenlevingen die ooit ontstonden. En van het feit dat de persoonlijke situatie van mensen zo miserabel is dat zijzelf vaak geen andere uitweg zien.
• Het misschien wel sterkste punt: Oorlog is noch door God gewild noch door de natuur gegeven – ook niet in de zin van vermeende idealen als natie, ras, volk of klasse. Oorlogvoering is de erfenis van een zonder meer parasitair te noemen leefwijze die met de eerste staten is ontstaan. De politicoloog John Mueller zag oorlog als een institutie die, net als slavernij, op een zeker moment is uitgevonden. En zoals slavernij werd afgeschaft zou dat ook moeten gelden voor het oorlogscomplex.
• Het is goed om duidelijk te maken wie er feitelijk oorlog voeren en daar baat bij hebben. Namelijk: enkele doorgaans kleptocratische elites. Kleptocratie betekent letterlijk ‘regering door dieven’.
• Verdedigingsoorlogen zijn legitiem – en fundamenteel anders dan aanvalsoorlogen. Des te duidelijker moet zijn dat ook een preventieve verdediging een aanval is.
• De les uit de tribale en vroegstatelijke oorlogen luidt: voor allen die daar gevangenzitten, is er geen ontkomen uit een vicieuze cirkel van geweld. Des te belangrijker is de ontwikkeling van breed erkende en effectieve internationale instellingen die preventief actief worden, vreedzame conflictoplossingen uitdenken en humanitaire interventies plegen om de zwakken te beschermen.
• Ook is het goed om de democratie en het onderwijs te bevorderen. Democratische staten voeren over het algemeen geen oorlog tegen andere democratieën.
• Democratie betekent vooral: reductie van ongelijkheid – zowel materieel als in levenskansen. De ongelijke verdeling van materiële hulpbronnen zowel binnen samenlevingen als op mondiaal niveau, maar ook tussen de seksen, is evolutionair gezien oorlogsfactor nummer één – zoals zij ook zelf primair een uitvloeisel is van oorlogsvoering.
• Patriarchale structuren en martiaal begrepen mannelijkheid zijn kernelementen van de oorlogsmatrix. Dat de wereld lange tijd zo oorlogszuchtig was, heeft veel te maken met het feit dat vrouwen maatschappelijk monddood gemaakt waren.

Samenvattend: De schrijvers van ‘Waarom wij vrede willen maar oorlog voeren’ hebben mij op basis van hun research van de volgende feiten overtuigd:

• Wij mensen zijn eerder vredelievend dan oorlogszuchtig.

• Oorlog is niet van alle tijden, maar kwam vooral tot bloei toen er in de wereld staten ontstonden.

• Oorlogvoerders zijn bijna altijd mannen.

• Staten die met elkaar samenwerken en/of handeldrijven zijn minder geneigd tot het aangaan van conflicten. Een democratische staatsvorm verkleint de kans op oorlog.

Een volgende keer wil ik de theorie van het boek proberen te vertalen naar de realiteit van vandaag. Zo is duidelijk dat Benjamin, Vladimir en Donald mannen zijn, maar hoe kleptocratisch is Poetin en hoe democratisch Trump?