De herontdekking van het samenleven

Slot van een essay-drieluik over vrijheid, verantwoordelijkheid en herstel. Eerdere delen hier en hier.

We hebben de afgelopen decennia veel woorden verspild aan vrijheid. We hebben haar gevierd, opgepoetst, toegeëigend, verabsoluteerd. Maar ergens onderweg is er iets merkwaardigs gebeurd: hoe luider we over vrijheid spraken, hoe minder vrij we ons voelden.

Misschien omdat we vrijheid zijn gaan verwarren met alleen-zijn.
Misschien omdat we dachten dat autonomie betekent dat niemand ons nog mag raken, dragen of corrigeren.
Misschien omdat we geloofden dat een samenleving sterker wordt wanneer ieder individu harder duwt tegen de ander.

En misschien is dat wel de grootste misvatting van onze tijd.

Want wie eerlijk kijkt naar wat voortkwam uit het radicale individualisme van Rand en de radicale marktlogica die volgde, ziet geen bevrijde mens, maar een vermoeide.
Niet vrijer, maar eenzamer.
Niet zelfredzamer, maar opgejaagder.
Niet gezien, maar gewogen.

We hebben systemen zoals de vrije markt gebouwd voor mensen die niet bestaan: de onvermoeibare, rationele, continu succesvolle supermens. En toen we ontdekten dat niemand zo is, gaven we niet de systemen de schuld, maar de mensen.

Precies daar begon het te kraken.
De samenleving hapert niet omdat mensen minder willen bijdragen, maar omdat ze zijn vergeten dat ze iets zijn voor elkaar. Een buurman, een collega, een ouder, een kind — een mens dat gedragen wordt door andere mensen.

Vooruitkijken betekent dus niet dat we Rand moeten verwerpen of Achterhuis moeten omarmen. Het betekent dat we een simpel inzicht opnieuw durven toelaten:

Een samenleving is geen optelsom.
Het is een weefsel.

Een weefsel dat we langzaam hebben uitgehaald, draadje voor draadje:
ieder voor zich,
ieder zijn eigen project,
zijn eigen prestatie,
zijn eigen strijd.

De weg vooruit is niet groots en meeslepend. Ze is het herstel van dat weefsel — niet als nostalgische terugkeer, maar als moderne noodzaak.

En dat begint met taal.

Met een taal waarin mensen weer mensen zijn, geen “doelgroepen”, geen “risico’s”, geen “kosten”.
Met een taal die weer durft te twijfelen, in plaats van alles te reduceren tot oneliners.
Met een taal die niet gemaakt is voor de camera, maar voor elkaar — woorden die niet ontworpen zijn om te winnen, maar om te begrijpen.
Met een taal waarin duurzaamheid niet klinkt als een financiële last, maar als een nalatenschap, een zorg die de toekomst niet buiten ons plaatst, maar in ons.
Met een taal waarin belastingen geen straf zijn, maar een wederdienst: de manier waarop vrijheid zichzelf in stand houdt.

Het zijn geen woorden voor beleidsnota’s. Het zijn woorden die opnieuw ruimte maken voor mensen. Woorden die erkennen dat niemand autonoom leeft, dat geen leven geheel zelfgemaakt is, dat vrijheid niet bestaat zonder structuren van zorg, rechtvaardigheid en wederkerigheid.

Want het is precies dat: wederkerigheid. Geen nostalgisch ideaal, geen morele verplichting, maar het nuchtere inzicht dat een samenleving alleen werkt als mensen zichzelf niet tegenover elkaar plaatsen, maar naast elkaar.

Wederkerigheid is niet ieder voor de groep.
Het is ieder dankzij de groep.
Het is de vrijheid om te leunen, omdat jij ook bereid bent te dragen.
Het is de vrijheid om te falen, omdat niemand een perfect leven leidt.
Het is de vrijheid om te groeien, omdat anderen je de ruimte geven die je zelf ooit zult moeten teruggeven.

De weg naar voren bestaat niet uit stappenplannen of blauwdrukken. Ze bestaat uit het langzaam herstellen van die houding: dat we elkaar weer als mens durven begroeten. Niet als concurrent, niet als consument, niet als kiezer, niet als datapunt. Maar als iemand die, net als jij, probeert te leven in een wereld die ingewikkeld genoeg is.

Dat is geen romantiek. Dat is realisme. Een samenleving zonder wederkerigheid is geen samenleving — het is een verzameling individuen die toevallig dezelfde infrastructuur delen.

Wederkerigheid is geen ideaal. Ze is een voorwaarde. De stille ondertitel van vrijheid. En als we dat weer durven erkennen, dan kan vrijheid eindelijk weer ademhalen.