Er waait een oude wind door het moderne liberalisme

Wie goed luistert naar de taal van politici op rechts, hoort echo’s van een Amerikaanse denker die al in de jaren zestig de lof zong van het individu dat genoeg heeft aan zichzelf: Ayn Rand.

Haar boek De deugd van het egoïsme (1964) was bedoeld als morele herontdekking. Niet altruïsme of solidariteit, maar rationeel eigenbelang moest de leidraad zijn voor menselijk handelen. Een mens leeft niet voor anderen, zei ze, maar voor zichzelf.  Zelfopoffering was volgens haar geen deugd, maar een morele fout. De enige rechtvaardige samenleving is die waarin ieder vrij is zijn eigen geluk na te jagen, zonder de last van andermans noden.

Het klinkt extreem, en dat is het ook.

Maar het is opvallend hoe haar denken ongemerkt is binnengeslopen in de Nederlandse politieke en economische taal van nu. Waar vrijheid ooit betekende: bescherming tegen willekeur en ongelijkheid, is ze steeds vaker gereduceerd tot het recht om je eigen gang te gaan. Solidariteit klinkt ouderwets, bijna verdacht. De markt bepaalt, de overheid bemoeit zich er niet mee, en succes geldt als bewijs van morele superioriteit.

De Randiaanse onderstroom
Rand was een felle tegenstander van overheidsingrijpen, belastingen en herverdeling. In haar ogen waren die vormen van georganiseerde solidariteit niet nobel, maar moreel onjuist. Iedereen moest leven op eigen kracht — en wie dat niet kon, moest daar zelf de consequenties van dragen.

In die zin herkennen we vandaag haar geest in de retoriek van “zelfredzaamheid” en “eigen verantwoordelijkheid”. Steeds vaker klinkt uit liberale hoek de suggestie dat de overheid een last is, dat solidariteit een rem vormt, en dat het individu pas echt vrij is als het zich onttrekt aan de gemeenschap. Zo spreekt de VVD over kansen, niet over ongelijkheid; over belonen, niet over beschermen. De toon is zakelijk, maar de moraal is duidelijk: wie faalt, heeft niet goed gerekend.

Rands filosofie, ooit radicaal individualistisch, is ongemerkt cultureel mainstream geworden. Ze vormt de onderlaag van een samenleving die zichzelf beschouwt als een BV, waarin burgers ondernemers van hun eigen leven zijn.

Van rede naar ressentiment
Het ironische is dat het hedendaagse rechts-populisme, dat zich graag beroept op vrijheid, Rands filosofie van de rede heeft verruild voor een politiek van emotie. Waar zij nog pleitte voor rationeel eigenbelang, horen we nu vooral het geluid van verongelijkt eigenbelang: “Wij, de hardwerkende Nederlanders, tegenover zij die profiteren.”

Zo wordt haar intellectuele egoïsme omgesmolten tot morele wrok. Vrijheid wordt niet meer verdedigd als universeel beginsel, maar opgeëist als groepsbezit. En de samenleving, ooit een collectief project, verandert in een arena van concurrentie en wantrouwen.

De prijs van autonomie
Maar geen enkele samenleving kan op de lange termijn drijven op de logica van “ik eerst”. Vrijheid is geen natuurrecht dat vanzelf blijft bestaan; ze rust op vertrouwen, instituties en onderlinge afhankelijkheid. Wie dat negeert, komt uit bij wat Rand zelf verafschuwde: chaos.

Duurzaamheid, klimaat, zorg, bestaanszekerheid — het zijn allemaal domeinen waar individueel eigenbelang botst met collectieve realiteit. Daar werkt de markt niet vanzelf corrigerend. Een puur Randiaans wereldbeeld kan zulke problemen niet oplossen, omdat het geen taal heeft voor samenleven.

De kracht van het midden
Juist daarom is het idee van een middenkabinet — met GroenLinks-PvdA als progressieve tegenkracht in het bestuur — meer dan een politieke optie. Het is een morele heroriëntatie. Een poging om de balans te herstellen tussen vrijheid en verantwoordelijkheid, tussen individu en gemeenschap.

Het gaat niet om nostalgie naar de verzorgingsstaat, maar om het besef dat vrijheid pas betekenis heeft binnen solidariteit. Dat je pas echt vrij bent als ook anderen dat kunnen zijn. De deugd van het egoïsme is, in dat licht, een illusie. Ze belooft autonomie, maar eindigt in isolatie. Een samenleving die de verbinding verbreekt, verliest niet alleen haar compassie, maar uiteindelijk ook haar rede.

Misschien is het tijd om een ander moreel kompas te kiezen — niet dat van Ayn Rand, maar van wederkerigheid. Niet “ik eerst”, maar “ik ook”. Want wie werkelijk vrij wil zijn, moet de ander niet wantrouwen, maar vertrouwen.