Waar vrijheid omslaat in onverschilligheid

Vervolg op “Er waait een oude wind door het moderne liberalisme”

Een mens is nooit alleen. En een systeem dat dat vergeet, wordt vanzelf onmenselijk. Dat inzicht vormt de brug tussen de radicale autonomie van Ayn Rand en het onbegrensde marktdenken dat Hans Achterhuis in zijn boek ‘De utopie van de vrije markt’ analyseert. Wie deze twee schijnbaar verschillende werelden – heilig geloof in de markt en het individu als het hoogste goed – naast elkaar legt, ziet al snel dat ze één en dezelfde fout delen: de mens reduceren tot een zelfstandige eenheid die niemand nodig heeft — niet de ander, niet de gemeenschap, niet de samenleving.

In mijn vorige essay liet ik zien hoe Rands mensbeeld ongemerkt is gaan meeklinken in ons politieke en economische denken. Maar als we dat spoor volgen, komen we vanzelf bij de vervolgvraag: wat is het alternatief voor het radicale individualisme dat Rand omarmt, én voor een samenleving die zich al te graag laat sturen door marktlogica?

Twee utopieën die elkaar versterken
Rand stelde het individu centraal: autonoom, rationeel, zelfverheffend. Een mens die zijn vrijheid vindt in zelfgerichtheid. Maar precies dat mensbeeld werd later de onuitgesproken norm van een andere utopie: de vrije markt als allesomvattend organiserend principe.

Beide denkwijzen veronderstellen dezelfde held: Een mens die niemand nodig heeft, die zichzelf verheft door afstand te nemen van anderen en die zijn succes ontleent aan isolatie.
Wanneer die twee utopieën elkaar raken, ontstaat een cultuur waarin kwetsbaarheid verdacht wordt, solidariteit als kostenpost geldt en afhankelijkheid als falen wordt gezien. Stap voor stap zijn we daardoor beland in een samenleving waar de lasten verschuiven naar wie ze het minst kan dragen, en waar privileges zich verhullen als verdiensten.

Het klassieke noblesse oblige — wie veel heeft, draagt veel — is zo langzaamaan omgeslagen in noblesse se dérobe: wie veel heeft, weet vooral hoe hij zich eraan onttrekt.

Dat is geen toevallige ontsporing maar een logisch gevolg van twee systemen die dezelfde menselijke dimensie ontkennen.

Waarom Achterhuis en Rand elkaar spiegelen — en waarom dat ertoe doet
Achterhuis bestrijdt de markt niet. Hij bestrijdt de verabsolutering van de markt: het geloof dat economische logica een moreel kompas kan vervangen. Niet omdat de markt slecht is, maar omdat geen enkel systeem het menselijk tekort kan wegredeneren.

Waar Rand de mens verheft tot een autonoom atoom, verhoogt neoliberaal denken de markt tot een rationele godheid. En in beide gevallen verdwijnen mensen uit beeld: hun kwetsbaarheid, hun afhankelijkheid, hun onderlinge verwevenheid. Hun menselijkheid.

Achterhuis staat daarmee, zonder het expliciet te zeggen, aan dezelfde kant als ik: tegenover systemen die de sociale weefsels onzichtbaar maken waar echte vrijheid op rust.

De weg vooruit: wederkerigheid als morele architectuur
Het alternatief voor doorgeslagen individualisme en doorgeslagen marktwerking is geen nieuw systeem, geen blauwdruk, geen ideologie. Het is iets fundamentelers: het herstellen van wederkerigheid als maatschappelijke basis.

Wederkerigheid is geen gedienstigheid aan “het collectief”. Het is geen morele druk tot zelfopoffering. Het is dienstbaarheid als bewuste keuze. Het besef dat jouw vrijheid gedragen wordt door wat anderen voor jou mogelijk maken — en jij voor hen. Het betekent dat een waardengedreven samenleving niet hoeft te kiezen tussen individu en gemeenschap, maar tussen visies die mensen isoleren en visies die hen verbinden.

Wederkerigheid herstelt wat Rand ontkende: dat autonomie pas betekenis krijgt binnen relaties. En het corrigeert wat de markt vergeten was: dat economie menselijke maat nodig heeft om rechtvaardig te blijven. Daarmee ontstaat een samenleving die niet uitdeelt op basis van macht, maar bijdraagt op basis van vermogen. Niet noblesse se dérobe, maar een hernieuwd noblesse oblige. Niet uit plicht, maar uit begrip.

Echte vrijheid is nooit een soloproject. Ze is altijd gedeeld, altijd relationeel, altijd wederkerig. Alles minder is ideologie. Alles meer is beschaving.