Vortex: de kalme draaikolk van dementie

Naarmate er meer filmmakers met hele oude ouders zijn, komen er steeds meer films over dementie in de bioscoop. Het is een serieus genre inmiddels. The Father , Amour en nota bene zelfs een - uitstekende - horrorfilm: Relic. Vortex van Gaspar Noé ( Climax ) is de meest echte, en daardoor ook de moeilijkste. Niet om aan te zien, bijna.

Lui en Elle vormen zo’n typisch jaren zestig/zeventig intellectueel echtpaar uit Parijs. Zij is psychiater en hij is schrijver, met een focus op cinema. Hun hele huis hangt aan elkaar van uitpuilende boekenkasten en overal hangen filmposters. Maar nu is het 2022 en heeft hij een zware hartkwaal en zij begint vreemd te doen. Dementie, hoewel het woord nooit valt. Aan het begin van Vortex , als het echtpaar op bed ligt, wordt zij wakker en wordt het beeld door een naar beneden zakkende zwarte lijn visueel in tweeën gesneden: vanaf nu kijk je via dit 'split screen' naar twee films tegelijkertijd. Die splitsing is zeer symbolisch: zij leeft vanaf nu in een eigen realiteit, gescheiden van haar man Lui en zoon Stéphane. Wat volgt is een zeer trage tocht van de kijker langs het dagelijks leven van Elle in het linkerframe en Lui in het rechter. Zij raakt zoek, loopt verdwaasd door een supermarkt en begint daar zakjes chips te verplaatsen; hij zoekt haar in boekwinkels en apotheken in de buurt van hun appartement. Het is heel erg langzaam, en de ongeduldige kijker zij vergeven dat die het té traag vindt, maar wie blijft hangen en het dubbele en ook vaak gedeelde leven van Elle en Lui blijft volgen, raakt aan ze verslingerd en naarmate de bijna twee en een half uur durende film vordert, raak je totaal gebiologeerd.

Het punt is: iedereen die dementie langdurig van nabij heeft gezien, weet dat dit precies de waarheid is. Het geleidelijk verdwijnen van de mens die je kent en vooral de mens die zichzelf kent, de dementerende dus, is hartverscheurend. Vortex is opgedragen aan ‘diegenen wier hersens eerder ontbinden dan hun hart’. En zo is het precies: de persoon die je kende, een professioneel en erudiet psychiater, verandert in een jammerend en dolend persoon die haar naasten nog steeds liefheeft, maar slechts deels herkent. Elle is soms nog wel handelingsbekwaam, vaak ook lief, maar ook helemaal weg. Je ziet de persoon voor je staan, maar diegene is er tegelijkertijd ook niet meer. Er is een ander voor in de plaats gekomen, en die persoon wanhoopt zelf ook over de situatie, zonder die te kunnen overzien.

Gaspar Noé laat zien hoe dat is en dat is pijnlijk goed gelukt. Op het einde van Vortex word je beloond voor je geduld met een prachtige, bijna Kubrick-achtige afsluiting zoals in de laatste scenes van 2001: A Space Odyssey : dit is hoe het leven eindigt, dit is wat het menselijk bestaan in petto heeft voor degenen die het (on)geluk hebben om heel oud te worden. Voor de omstanders is het net zo moeilijk en die herkennen veel in deze kalmpjes verpletterende film.