Interview: Jan Jaap van der Wal (Het collectief geheugen)

 

Cabaretier Jan Jaap van der Wal maakt het de interviewer wel heel gemakkelijk. Zijn verhuizing naar Antwerpen, vorig jaar, is in de media genoegzaam besproken – hoe daar nog eens subtiel aan te refereren? Gelukkig is er eerst de mailwisseling, waarin hij voorstelt op een dinsdagavond bij de zuiderburen af te spreken, want daar vindt de tv-registratie plaats van zijn theatervoorstelling De nieuwe Belg. Treffen we elkaar een dag later in Amsterdam, dan kiest hij niet voor een Hollandse bruine kroeg, maar voor het stijlvolle Hotel V op de Nes, pal naast Vlaams cultuurhuis De Brakke Grond. De ober, getooid met een zwarte krulsnor, begroet hem als een oude bekende. En Van der Wal vraagt: ‘Ça va?’

Je zei ‘ça va’ tegen de ober. ?
Echt? Dat hoorde ik niet eens.

Ben je geëmigreerd naar België??
Nee, ik woon en-en. Ik heb hier mijn huis, en in Antwerpen ook – een redelijk klein appartement. Als ik De ­ideale wereld (een satirisch nieuwsprogramma op Canvas, red.) moet doen, probeer ik twee dagen ervoor of erna in Antwerpen te blijven. Mijn vrouw Eva gaat dan vaak mee. Ik wil er met mensen afspreken. Je moet een nieuwe vriendenkring opbouwen.

[blendlebutton]
Inmiddels wel, maar het is moeilijk. Je denkt heel lang dat je vrienden bent, maar je houdt altijd het gevoel dat er nog ruimte is die te veroveren valt. Een Vlaming laat zich nooit helemaal zien. Na afloop van een opname van De ideale wereld moet ik vrágen of ze het leuk vonden. Dan klinkt het: ja, ja, het was goe, hè. Hadden ze kritiek, dan zouden ze daar drie weken later pas mee komen. Het klinkt nu alsof Vlaanderen Papoea-Nieuw-Guinea is, maar dit zijn dingen die ik heb moeten leren.
Je doet ontzettend veel in België. Je bent verhuisd, je hebt het theaterprogramma De nieuwe Belg gemaakt, op televisie beschouwde je de Belgische actualiteit in talkshow Café Corsari, je deed het spelprogramma Holland–België, nu De ideale wereld, en binnenkort ben je te zien in de Vlaamse versie van De slimste mens. Ben je nog steeds, naar eigen zeggen, verliefd op België??
Ja, ik vind het echt heel fijn. België heeft een kwaliteit van leven waarvan ik soms het gevoel heb dat wij haar kwijt zijn. Hoffelijkheid. Manieren. Bovendien kennen die Belgen mij inmiddels wel, maar nog niet heel goed. Dat is een rare, maar leuke ervaring. Het is net als de eerste keer dat ik optrad bij Comedytrain in Amsterdam, op zeventienjarige leeftijd, voor mensen die ik niet kende. Dat kan in Nederland niet meer. Hier heeft iedereen al een oordeel over mij. Ik België kan ik schoon beginnen, wat een fijn gevoel is.

Op welke verschillen met Nederland ben je gestuit tijdens het toeren met De nieuwe Belg? ?
Het concept – de Nederlander die België beschouwt – ben ik in Café Corsari gestart, en dat heeft goed gemarcheerd, zoals ze dat in Vlaanderen zeggen. Het zat overal vol. Ik was vooruit – direct – maar daar hadden ze respect voor. Ze voelden dat ik echt aan het integreren was. Over die verschillen… De ­theaters verzorgen een maaltijd in huis. In Nederland moeten artiesten dat zelf regelen. Een staande ovatie krijg je nergens, terwijl dat in Nederland bijna standaard is. En hoewel soms gezegd wordt dat Vlamingen ingetogen zijn, wordt er zeker gelachen. Het publiek is eigenlijk net als hier: wat ouder, en heel lief. Mensen kwamen me bedanken na afloop.

Ben jij een artiest die na zijn voorstelling nog even de foyer ingaat??
Als onderdeel van mijn inburgering, ja. Er hebben collega’s bij mij geïnformeerd hoe ik het in België voor elkaar heb gekregen. De enige manier om het goed te doen, is er tijd in te investeren. Hans Teeuwen, Najib Amhali of Theo Maassen redden het wel in Vlaanderen, maar de rest moet zich laten zien, op televisie, bij evenementen. Andersom werkt het ook zo. Ze hebben het door als je de show komt doen die je ook in Nederland doet. Daarmee trek je wel geïnteresseerden, maar geen volle zalen. Het lukt me om de juiste toon te vinden.

Met De nieuwe Belg ging je de theaters af, terwijl je voor je laatste Nederlandse show, Dystopia uit 2014, juist de poppodia en clubs opzocht, omdat je vond dat stand-up comedy daar beter paste.?
Dat vind ik nog steeds. Ik zie mezelf in België te zijner tijd ook in clubs optreden, maar die stap in één keer zetten leek me iets te veel van het goede. Een reden om destijds de clubs op te zoeken, was dat ik de Nederlandse theaters al zo vaak bezocht had. Op een gegeven moment vond ik dat vermoeiend worden. Ik heb niet zoveel met toeren. Dystopia was voor mij een openbaring. Drie maanden van tevoren bedacht ik dat ik het wilde doen, ik belde de podia op en even later stond ik er. De clubs nemen een groot deel van de promotie voor hun rekening. De show begint pas om negen uur, wat veel prettiger is. En het publiek is jonger. Het gaat niet meer zoals vroeger. Dan zou ik in deze periode aankondigen dat ik over twee jaar de schouwburgen in ga met een avondvullende voorstelling, waarvan de titel luidt: Ik heb er zin in, en die gaat over de twijfels die je hebt als begin-veertiger. Dat is een bizarre werkwijze. In de muziek maak je een album, en je gaat op tour.

Treed je nog op in Toomler, het thuishonk van stand-up comedygezelschap Comedytrain?
Jawel, af en toe.

Je was er artistiek leider, maar twee jaar geleden stapte je op, naar verluidt vanwege herrie in de tent. Hoe zat dat precies??
Bij Toomler beleeft iedereen af en toe een gezonde puberteit. Dan blijven ze weg en doen ze hun eigen dingen. Dat heb ik nooit gehad, omdat ik er zeventien jaar lang een functie heb bekleed: eerst als comedian, later als artistiek leider. Door het België-avontuur ben ik er wat minder. Er komen nieuwe mensen aan en voor het eerst denk ik: laat hen maar even. Wat mijn opstappen betreft: het is ingewikkeld om artistiek leider te zijn van Comedytrain, want het lukt je nooit om iedereen op één lijn te krijgen. Mijn mening toen, en die heb ik nog steeds, was dat Toomler het enige is wat ons bindt. De gemeenschappelijke filosofie is verder op de achtergrond geraakt: samen optreden, samen nieuwe leden aannemen, geen grappenkanonnen, comedians moeten iets te vertellen hebben, je neemt de tijd voor je ontwikkeling. Maar wat als er mensen zijn die zeggen: ik wil zo snel mogelijk op televisie, want ik wil beroemd worden? En als je inhoudelijk probeert te sturen, maar de een wil het ene doen, en de andere iets anders? Dan ben je zinloos bezig. Plus: het remde mijn ontwikkeling. Toomler is nog steeds een perfecte plek, maar ik betreur mijn beslissing niet. Ik kan doen wat ik zelf wil.

Een andere grote beslissing was de overstap van VARA naar RTL. In Algemeen Dagblad eerder dit jaar zei je: ‘Toen mijn show Dystopia op RTL 4 werd uitgezonden, ervoer de VARA dat als een klap in het gezicht. Het zij zo. Ik beslis waar mijn werk het beste tot zijn recht komt.’ Is dat bij RTL??
Het is heel simpel: ik wil dat mijn shows door zoveel mogelijk mensen worden bekeken, en dat is op RTL 4. Na NPO 1 – alleen had de netmanager van NPO 1 te kennen gegeven dat hij geen shows meer van mij wilde uitzenden, zonder daar een reden voor te noemen. Dat gold voor mij en Karin Bloemen, geloof ik. Inmiddels schoof ik af en toe aan bij Late night en had ik vrij goed contact met Erland Galjaard, programmadirecteur van RTL. Ik had mijn show in eigen beheer opgenomen en gemonteerd, dus er lag een kant-en-klaar product, dat ik zowel aan de VARA als aan Erland had verstuurd. Alleen deden ze bij de VARA nogal moeilijk.

Wat was het probleem??
De tijd dat een omroep gewoon een show uitzond en zich verder niet inzet voor een artiest, is voorbij. Ik heb regelmatig plannetjes voor televisieprogramma’s ingediend bij de VARA, en dan kreeg ik nul op het rekest. Op een gegeven moment moet je aanvoelen: dit is iemand die belangrijk voor ons kan zijn, op welke manier dan ook. Mijn gevoel bij RTL was beter. Daar konden ze een plek garanderen op zondagavond, Eerste Pinksterdag. Daar hebben veel mensen naar gekeken. En ik ben herhaald met Kerstmis, na All you need is love. De VARA heeft zijn handen vol, dat snap ik wel, alleen moeten ze af en toe net iets meer mensen aan zich binden, volgens mij. Dat doen ze bij RTL slimmer. Met als gevolg dat ze daar nu een stal aan cabaretiers hebben die overloopt.

Was het ook een financiële kwestie??
Dat viel wel mee. Om enorme verschillen gaat het niet meer. Dat was vroeger zo, denk ik.

Ik krijg de indruk dat er bij de commerciëlen een warmere sfeer hangt dan bij de publieken. ?
Er zit een plan achter, en de lijnen zijn korter. Het probleem voor de publieke omroep is dat je een dubbele laag hebt, met een omroep ertussen en een zenderbaas. Bovendien is bij RTL de opdracht helder: je moet kijkcijfers scoren. Dat is bij de publieke omroep ook het geval, alleen zeggen ze dat het niet zo is. Die meneer van NPO 1 zal ongetwijfeld zijn redenen hebben gehad om Dystopia niet uit te zenden, want blijkbaar heb ik niet voldaan aan iets wat hij tegenover mij nooit heeft uitgesproken. Als ik bij RTL daarentegen een zaterdagavondprogramma kom pitchen, zegt Erland: ik vind jou een hartstikke aardige vent, maar volgens mij moeten we dat niet doen, want daar moeten we anderhalf miljoen kijkers trekken. Daarna heb ik met hem een gesprek over wat ik dan wél zou kunnen doen. Dat is heel logisch en ik voel mij niet gekleineerd. Die gang van zaken heb ik als eerlijker ervaren. Ik wil niet doorzeuren over Panache, maar de manier waarop dat gegaan is, steekt mij nog steeds.

Voor de duidelijkheid: Panache was de satirische nieuwsshow die je in 2012 op internet presenteerde, en een jaar later op Nederland 3, maar waar geen vervolg aan is gegeven.
Recht in mijn gezicht werd gezegd dat het plan voor een nieuw seizoen was ingediend, maar de netmanager had geen plaats, terwijl de netmanager zei dat er nooit een plan was ingediend. Dat wil ik niet meer laten gebeuren met dingen die ik bedenk. Ik heb er anderhalf jaar lang van op mijn rug gelegen, me afvragende: wat wil ik nou, en wat doe ik nou? Tegenwoordig is het helder: ik zit in programma’s, ik doe mijn comedy, ik zit bij Humberto Tan en dat werkt.

Merk je dat een bepaalde groep mensen jou niet meer volgt nu je bij RTL zit, en een nieuwe groep jou juist wel is gaan volgen??
Ja. Daar heeft een verschuiving plaatsgevonden. Dat merk ik aan mensen die me aanspreken op straat. Aan de andere zijde spreek ik lui die zeggen: ik kijk nooit naar Late night, dus stuur me eens door wat je daar doet. Het grappige is: ik doe exact hetzelfde wat ik altijd heb gedaan. Er is mij bij Late night nog nooit een strobreed in de weg gelegd.

Toch had je me niet geloofd als ik jou – de linksige, toch wat belerende ­cabaretier – tien jaar geleden had verteld dat jij een vast gezicht bij een commerciële zender zou worden.?
Nee, dat is zo. Het heeft ermee te maken dat ik een aantal tikjes heb gehad, aan de NPO-kant. Toen Late night meldde maandelijks iets met mij te willen doen, dacht ik: waarom niet? Ik voel mezelf nog geen RTL-gezicht. Overigens vind ik dat de publieke en de commerciële zenders naar elkaar toegroeien. Dat gaat hard. Veel collega’s van mij zijn erover aan het nadenken.

Ben je teleurgesteld??
Helemaal niet. Het werkt voor mij perfect zo. Elke dag schrijf ik nieuw materiaal, ik blijf bezig. Vanavond nemen we Het collectief geheugen op, en ik weet nu nog niet wat ik daar ga doen. Ik vind het een creatievere manier van werken dan jaar in, jaar uit datzelfde rondje langs de theaters.

Komt het omdat je tegen de veertig loopt en anders tegen het leven bent gaan aankijken?
Nou, ik zou het jammer vinden als het terug te brengen is tot een midlifecrisis. Maar ik heb mezelf die vraag ook gesteld. Het heeft er ook mee te maken dat ik nog geen kinderen heb. Als ik een kind had gehad, had ik iets als België moeilijker kunnen doen. Toch gaat het mij vooral om de verandering. Bij Comedytrain werd net iets te vaak nee gezegd, en deze nieuwe dingen zijn ja-beslissingen. Dat voelt prettig. Ik heb altijd verschillende activiteiten ontplooid. Dat is mijn motor. Soms loop ik mezelf totaal overhoop, zoals de afgelopen weken, waarin ik nu eens in België moest zijn, dan weer Nederland, en weer naar Antwerpen, en door naar Brussel voor opnamen, maar het is allemaal zo leuk. Het zou best kunnen dat dit één groot cliché is, maar dan doe ik het wel aardig, toch?

[/blendlebutton]