StemWijzer, Kieskompas, ChatGPT: hoe betrouwbaar is een stemhulp?

De Tweede Kamerverkiezingen zijn om de hoek. Stemhulpen worden massaal gebruikt. Maar hoe betrouwbaar is zo’n tool eigenlijk?

Om je te helpen kiezen met het stemmen op een politieke partij zijn er verschillende stemhulpen. Zo’n tool is een goede eerste stap, maar het is belangrijk om de uitslag niet klakkeloos mee te nemen naar het stemhokje.

Onlinestemhulpen kunnen een goede aanvulling zijn om mensen op weg te helpen. Dat zegt Bregje Holleman, universitair hoofddocent en onderzoeker voor de Universiteit Utrecht, in Alledaagse Vragen. Stemhulpen als het Kieskompas en de StemWijzer werken op basis van verkiezingsprogramma’s en antwoorden van partijen op stellingen. De Stemchecker kijkt naar wat partijen hebben gestemd in de Tweede Kamer. ‘Een stemhulp is bedoeld om onderscheid te maken tussen partijen. Stellingen waar vrijwel iedere partij het over eens is, worden niet meegenomen.’ Hierdoor lijken de verschillen tussen partijen misschien wel groter dan ze daadwerkelijk zijn. ‘Politiek kan ingewikkeld zijn en een stemhulp maakt het overzichtelijker’, zegt Chiara Koops in een video van De Marker. ‘Wel is het belangrijk om te onthouden dat stemhulpen er zijn om te informeren, niet om te overtuigen.’

Partijen mogen zelf hun standpunten formuleren voor de StemWijzer, legt Meike Mantel voor De Marker uit. Die standpunten komen lang niet altijd overeen met wat de partijen daadwerkelijk stemmen op moties of wat er in hun verkiezingsprogramma staat. Er ontbreekt vaak veel context. Zo stelt de SGP in hun standpunt in de StemWijzer over sociale huur en statushouders dat gemeenten beleidsvrijheid moeten hebben. Toch steunde de partij eerder dit jaar een PVV-amendement dat statushouders juist volledig uitsluit van voorrang; hierdoor zouden gemeentes dus ook geen eigen keuze kunnen maken. Daarnaast gebeurt het vaak dat partijen bepaalde eisen stellen in hun standpunten en het alleen onder voorwaarde eens of oneens zijn met een stelling. De VVD zegt het bijvoorbeeld eens te zijn met de stelling dat abortus uit het Wetboek van Strafrecht moet, maar alleen onder de voorwaarde dat er een wettelijke regeling komt die de termijnen regelt.

Symboolpolitiek is een politieke maatregel die wordt gebruikt om een statement te maken. Dat legt presentator Wulan Bekker uit in een video van De Marker. ‘Het heeft dus een symbolische waarde, maar weinig of geen effect op het probleem dat opgelost zou moeten worden.’ Door een stemhulp begrijp je de politiek wellicht beter; je voelt je zekerder en de kans is groter dat je ook echt gaat stemmen. Maar feit blijft: politici beloven veel, terwijl dat soms helemaal niet kan. Sommige plannen zijn bijvoorbeeld wettelijk onmogelijk of te duur. Financiële keuzes van partijen worden pas duidelijk met de doorrekening van de programma’s door het Centraal Planbureau (CPB). Handig om mee te nemen in jouw stemkeuze: niet alle partijen laten hun verkiezingsprogramma doorrekenen.

Een ander voorbeeld van symboolpolitiek is wanneer er een politieke maatregel wordt genomen, terwijl er eigenlijk geen echt probleem is. ‘Het is een handige truc voor politici om punten te scoren bij de kiezer’, zegt Jelle Postma, terrorisme-expert. Denk aan het boerkaverbod: dit werd uitgebreid naar alle openbare ruimtes. Dat zou hard nodig zijn voor de sociale veiligheid, maar in de praktijk werden er al nauwelijks boetes uitgedeeld en naar schatting dragen er maar zo’n 150 tot 200 vrouwen in Nederland een boerka.

In de verkiezingsprogramma’s van partijen staan allerlei beloftes. Hoeveel deze plannen gaan kosten en waar de partij dat geld vandaan haalt, rekent het CPB uit. Doorrekenen helpt kiezers om in te zien wat de plannen voor gevolgen zouden hebben voor de economie, de staatskas en hun eigen portemonnee, legt Juan Soto Visser van De Marker uit. Niet alle partijen laten hun programma doorrekenen. Daar hebben zij verschillende redenen voor.

Het is belangrijk om te onthouden dat zo’n berekening een schatting is, want het is van tevoren niet duidelijk hoeveel iets precies gaat kosten en opleveren. Het CPB legt de nadruk op goed meetbare effecten, zoals economische groei en het aantal banen. Maar andere gevolgen, zoals de kwaliteit van het onderwijs, zijn lastiger te meten.

Het is niet handig om voor jouw stemkeuze te leunen op een AI-tool, zoals ChatGPT. Dagelijks gebruiken zo’n 5,8 miljoen Nederlanders AI-tools, volgens Anna Pleijsier van De Nieuws BV. Het is dus niet zo gek dat experts denken dat chatbots een rol zullen gaan spelen in de stemkeuze van mensen. Maar die tools zijn niet betrouwbaar, zeggen voorlichtingsorganisaties ProDemos en Albeda. Zo kan de politieke informatie achterhaald zijn doordat partijen van mening zijn veranderd en de chatbot niet geactualiseerd is, aldus Gijs Boerwinkel van ProDemos in De Nieuws BV. Daarnaast kan het zijn dat de informatie niet klopt. ‘Het is ingewikkeld om te beoordelen hoe betrouwbaar en neutraal chatbots zijn, omdat het niet duidelijk is met welke data zij getraind worden.’

Een stemhulp is een handig instrument om een eerste blik op partijen te werpen, volgens Holleman in Alledaagse Vragen. Het kan lastig zijn om onderscheid te maken tussen alle partijen en weinig mensen hebben zin om alle verkiezingsprogramma’s te lezen. Meer dan de helft van de kiezers maakt gebruik van een stemhulp. Dat zijn op dit moment vooral jongeren en hoogopgeleiden. Zowel de StemWijzer als het Kieskompas proberen een breder publiek aan te spreken. Zo kan je het Kieskompas gebruiken met Steffie: deze variant op de stemhulp maakt gebruik van een animatie (Steffie) die meer uitleg geeft en stellingen kan voorlezen. Bij het invullen van de StemWijzer, kan je extra uitleg over begrippen en de argumenten van partijen over de stellingen uitklappen. Kiezers kunnen dat gebruiken om hun eigen mening te vormen, volgens Holleman in Vroeg!. ‘Misschien ben je geneigd om te denken: ik ben een CDA’er, dus ik kijk eerst wat het CDA vindt.’ Bij het Kieskompas zie je de argumenten van partijen pas achteraf. Een stemhulp geeft je dus richtlijnen, waarna je een aantal partijprogramma’s kan bekijken. ‘Het is belangrijk dat je het instrument gebruikt als hulpmiddel om het denkproces op te starten en meer informatie te vinden.’

1. Gebruik minimaal twee stemhulpen: vul verschillende stemhulpen in, zoals de StemWijzer en het Kieskompas, en vergelijk de uitkomsten. Kijk goed waarom je wel of niet bij een bepaalde partij uitkomt.
2. Lees de argumenten: neem de uitslag van een stemhulp niet klakkeloos mee naar het stemhokje, maar bekijk de toelichting en argumenten van partijen over stellingen. Daarnaast is het handig om het nieuws bij te houden en debatten te volgen.
3. Stem niet neutraal: als je écht geen idee hebt hoe jij over een stelling denkt, kan je de vraag beter overslaan of ‘geen mening’ invullen. Dan wordt de stelling niet meegenomen in jouw uitslag. Op het moment dat je neutraal stemt, kies je een beetje voor en een beetje tegen. Dan telt de stelling wel mee voor de uitslag, terwijl dat eigenlijk niet aansluit bij jouw mening.