Sinan Can: 'In alles wat ik maak, moet het menselijke verhaal centraal staan'

Dolf Jansen spreekt Sinan Can over de bijzondere mensen die hij ontmoet, de plekken die hij bezoekt en zijn ouders. 

Het is eigenlijk wel gepast, denk ik, dat Sinan Can (45) en ik elkaar ontmoeten in de lobby van een hotel. Hij lijkt altijd onderweg, als journalist en documentairemaker, en ik zit tegen het eind van een behoorlijk intensieve tour met mijn oudejaarsvoorstelling Flitsbezorgd. Ik realiseer me heel goed dat Afghanistan en Irak een wat andere vibe hebben dan Amstelveen en Emmen, om maar een paar van onze bestemmingen te noemen.

De sfeer in de lobby heeft iets kerstigs, met een boom en een paar overdreven grote kransen tegen het raam geplakt, we moeten alleen de eerste vijftien minuten over een zeer enthousiaste stofzuiger heen zien te praten. Ik begrijp nu waarom echte topartiesten voor interviews een suite afhuren, maar ja, VARAgids, budgetten, u begrijpt het wel. Sinan roept me toe: ‘Hé, nepsocialist, ben je lekker met het vliegtuig uit Ierland gekomen?!’, en nog voordat ik mijn opnameapparaatje heb kunnen aanslingeren hebben we het al over de journalistiek van een grote landelijke ochtendkrant, dubbele nationaliteiten en feestende Nederlanders (of toch Marokkanen) in een paar grote steden gehad.

En zijn we meteen aanbeland bij datgene waar we het over willen hebben: dat de wereld toch juist zo mooi is door al die verschillen.

‘Misschien dat het door al mijn reizen komt,’ zegt Sinan, ‘maar ik ben het steeds meer gaan waarderen: de diversiteit van het leven, het kleurrijke, de verschillende manieren van humor en verdriet verwerken, van eten en drinken, van muziek en cultuur... dat is zo’n grote rijkdom, dat heeft zich in 20.000 jaar ontwikkeld, waarom zou je allemaal dezelfde mensen willen?’

Nu zijn er nogal wat mensen met woede, angst of afkeer naar ‘de ander’, denk jij dat dat komt door het onbekende? Ik bedoel, als ik die West-Afrikaan of die Arabier niet ken, niet begrijp, dan heb ik er ook niks mee...?
Ja en nee, dat onbekende speelt mee, maar het kan evengoed zo simpel zijn dat je een Marokkaanse buurman hebt die je vervelend vindt en dat je dat dan projecteert op een hele groep, terwijl, we hebben het over bijna 400.000 mensen in Nederland. Ik geloof ook dat het in de menselijke natuur zit om te oordelen, om een oordeel te hebben over elkaar. Ik heb daar ook last van hoor, van te snel oordelen en later doorhebben dat ik ernaast zat. Als ik bijvoorbeeld later analyseer wat iemands verhaal is, waarom iemand raar is in het contact, en als ik dan weet waar dat vandaan komt, als ik me erin verdiep, dan snap ik het wel – misschien is het een trauma, iets wat iemand uit zijn of haar jeugd meedraagt. Dan klopt die gedachte van ‘doe normaal!’ dus niet meer. Dat lukt alleen als je echt in iemand geïnteresseerd bent.

Dat is ook wat ik bedoel, door mensen echt te ontmoeten zoals jij doet, door op al die plekken te zijn, met oprechte interesse, maakt de kans dat je elkaar enigszins begrijpt een stuk groter. 
Precies... sowieso, als twee mensen elkaar ontmoeten, ergens op deze aardbol, bestaat de kans op vriendschap. Ook als je elkaar niet verstaat, kan er iets ontstaan. Dat heb ik op veel plekken op de wereld meegemaakt.

In je columns in de VARAgids ging het vaak over een ontmoeting. 
Ja, heel vaak een ontmoeting met een bijzonder persoon.

Waar er dus best veel van blijken te zijn. Wat was jouw drijfveer om over ze te schrijven?
Ik had graag een groot schrijver willen zijn, maar dat ben ik niet. Ik ben heel erg geïnspireerd door twee schrijvers. De eerste is Yasar Kemal, een Turks-Koerdische schrijver. Er is denk ik niemand die de natuur, maar ook de mens, zo mooi, zo gedetailleerd kan beschrijven. De tweede van wie ik heel erg fan ben is Eduardo Galeano, een Uruguayaanse schrijver en journalist. Zijn boeken bestaan uit korte anekdotische verhalen, waarin het menselijke centraal staat. .En dan is er nog Anthony Bourdain, die kookprogramma’s maakte die eigenlijk geen kookprogramma’s waren. Ook hij vertelde het verhaal van de mens. Zo wilde ik mijn columns ook schrijven, en dus moest ik elke keer iemand ontmoeten, iemand beschrijven. Elke column ging over een ontmoeting, hier of 5000 kilometer verderop, recent of jaren geleden.

Je hebt het anderhalf jaar gedaan, werk je uit herinnering, of heb je dagboeken? 
Ik heb geen dagboek, hoewel ik daar wel spijt van heb, om heel eerlijk te zijn, omdat ik soms ook verhalen vergeet. Sinds een aantal jaren verzamel ik spullen, om de verhalen niet te vergeten. Een beetje Boudewijn Büch-achtig, ik neem iets kleins uit een gebied mee, of iemand geeft mij iets, iets persoonlijks, en dat bewaar ik in een kast. Aan die spullen zitten de verhalen vast, de ontmoeting.

Wat voor spullen bijvoorbeeld?
Een islamitische rozenkrans, die ik van een generaal heb gekregen. Dat ding is veertig jaar oud. Het was in de jaren 90, Afghanistan, tijdens de burgeroorlog waarin allerlei groepen tegen elkaar vochten, en hij vocht tegen de taliban, met de Noordelijke Alliantie. Of een Afghanistan-veteraan, een Nederlandse jongen, die heel lang met PTSS heeft rondgelopen en mij zijn badge heeft gegeven.

Dit zijn belangrijke dingen voor die mensen. Heb je een idee waarom ze dat aan jou hebben gegeven? 
Ik had een documentaire over de Nederlandse missie in Afghanistan gemaakt, en dat hielp. En ik was in Uruzgan geweest, op de plek waar hij had gezeten. En natuurlijk heeft het ook te maken met het soort contact dat je hebt. De kast wordt alleen maar voller. Ik heb zelfs een stuk van de kroonluchter uit het paleis van Saddam Hoessein.

Ook gekregen, of meegenomen? 
Nee, die heb ik meegenomen. Ik heb ook wat decoraties uit de tuin van Khadaffi en een cassettebandje uit de boerderij waar Bin Laden het plan voor 9/11 maakte. Het recentste object is een vinylplaat van Ludovico Einaudi, door hem gesigneerd.

Dat is weer van een heel ander niveau. 
Ja, ik mocht voor College tour iets tegen hem zeggen. Ik vertelde hem dat ik zijn muziek altijd bij me heb als ik op reis ben. Zijn muziek is therapeutisch. Om tot rust te komen.

Je noemde net even drie, vier plekken waar je was, heftige plekken qua gebeurtenissen, en qua personen die daar waren. En dan luister je naar zijn muziek? 
Ja, om uit die heftigheid te komen. Ik heb op de raarste plekken naar hem geluisterd. Ik was bij de Slag om Mosul, waar het er echt heel hard aan toe ging, om me heen werd op leven en dood gestreden, toen heb ik mijn oortjes ingedaan om even weg te zijn. Met zijn muziek kan dat, oortjes in, ogen dicht. Maar als je je ogen weer opent, ben je wel terug. Het was ook prachtig weer toen, lente. Einaudi geeft me heel veel rust, net als soefi-dichter Rumi, dat zijn mijn reismetgezellen, zij gaan altijd met me mee.

Veel van jouw werk heeft te maken met ver weg zijn, letterlijk, of ver weg zijn van de realiteit waar we nu zijn in deze stad en deze stofzuiger. Kun jij goed thuis zijn? Kun jij niet onderweg zijn? 
Ja, wandelen is dan heel belangrijk, Dolf. Er is niets wat mij zo helpt als wandelen in de natuur. Dat is voor mij echt helend, maar het duurt wel even want de overgang is groot. Ik heb ook periodes dat ik weinig mensen wil zien, dat heeft te maken met het vertrouwen in de mens, dat bij mij van tijd tot tijd ver onder het vriespunt zakt.

Omdat je zo veel heftigheid meemaakt? 
Ja, door te zien wat mensen elkaar aandoen... We leven met zijn allen op deze aardkloot, waar alles vergankelijk is, wij ook. Een gemiddeld mens in Nederland leeft een jaar of tachtig, dat is zo voorbij.

In die tachtig jaar kun je ook veel goeds doen, of het nou mooie dingen maken is, of hoe je met de mensen omgaat. 
Zeker! Ik kom uit een links-activistisch gezin hè, mijn ouders zijn hardcore! Zij hebben me geleerd dat het niet gaat om een lang leven, maar om een intens leven. Belangrijk is wat je doet met de tijd die je hebt, voor de samenleving en dat vinden mijn ouders nog steeds. Zij waren echte activisten, ze hebben ruim veertig jaar vrijwilligerswerk gedaan. Ik was erbij op het Museumplein, in 1981, ik was vier en heb er zoals dat heet geen actieve herinnering aan, maar ik was er wel. Ik heb er ook een foto van.

Dan zijn we elkaar vast tegengekomen, ik was er ook, ik was achttien toen. 
Er waren zo veel mensen toen. Mijn vader zegt dat hij dat mist, dat mensen zo betrokken zijn. Maar dat leerde ik dus van ze, niet een lang leven, maar een vol leven, intens.

De dingen die jij maakt raken vaak aan wat wij delen als mens, of je nu in Irak woont of hier, maar het gaat ook vaak over conflict, over wat mensen elkaar aandoen. Toch zie ik vaak de kracht van de mens, de goedheid, de kans die we hebben om wel iets goeds te doen voor de ander. 
Klopt. Ik heb ook zes seizoenen voor Zembla gewerkt, hardcore onderzoeksjournalistiek, maar toen ik bij toeval documentairemaker werd dacht ik: in alles wat ik maak moet het menselijke verhaal centraal staan. Het kan over oorlog gaan of een reisserie zijn, al maak ik een kookserie; het menselijke verhaal gaat over wat we elkaar aandoen in oorlog en conflict, maar het gaat ook over veerkracht, liefde en een moreel kompas. Ik heb een soefistische achtergrond, dat is een humanistisch-pacifistische tak in de islam. Het is niet-dogmatisch, dus veel mensen zien het niet als echte islam, maar als een soort humanisme met een islamitisch sausje.

Omdat het niet dogmatisch is, zou het geen echte islam zijn?
Je houdt je niet aan de vijf zuilen, je houdt je niet aan de regels, maar de regel is dat de mens centraal staat in alles wat je doet. Het klinkt gek als je God centraal stelt, maar dat is omdat zelfreflectie zo belangrijk is. Als een derwisj, een soefistische bedelmonnik, bij een collega op bezoek gaat, geeft hij als geschenk een spiegel. Om twee redenen: kijk in de spiegel en zie het goddelijke, dat zit namelijk in de mens, en: kijk naar jezelf en reflecteer op jezelf. Zorg dat je ego klein is, dat maakt je milder, niet alleen naar jezelf, maar ook naar anderen toe. Dat is een levensles die ik meeneem, die ik ook in mijn werk probeer te gebruiken door verschillende perspectieven te zien.

Als ik dat bruggetje dan mag oversteken: wat maak ik mee in je nieuwe serie, Sinan zoekt het paradijs? 
We hebben een jaar lang gefilmd: regisseur Thomas Blom, cameraman Bruce Amende en ik, met natuurlijk ter plekke fixers. Zij zijn heel belangrijk als tolk, maar ook voor de research en om zaken ter plekke mogelijk te maken. We hebben met zijn drieën een waanzinnige reis gemaakt, tussen de mythische rivieren Eufraat en Tigris, ook wel Mesopotamië genoemd. We zijn vooral de Eufraat gevolgd, een rivier die voor mij heel belangrijk is, ik ben namelijk een kind van die rivier – mijn vader komt van de ene oever en mijn moeder van de andere, ze mochten niet met elkaar trouwen.

Omdat ze van een ander land, of een ander volk zijn? 
Turks en Koerdisch, onzinnig etnisch gedoe.

En er was ergens een brug? 
Ja. Die brug ben ik eigenlijk.

Jij bént een brug, dat wist ik altijd al! 
Nou ben ik in formaat ook een stevige brug. Ik wil na alle ellende nu de zachte en poëtische kant van dat gebied, het Midden-Oosten, laten zien. De hoopvolle kant, het romantische. Ik zet de camera op een ander standpunt dan ik gewend ben, op de puinhopen op zoek naar de mooie verhalen. Ik zoek naar het paradijs van die mensen zelf. Dat kan het instrument zijn dat iemand bespeelt. Of het paradijs van een man en een vrouw, die ooit moesten vluchten en elkaar beloofden dat als ze terug zouden komen, ze vijfduizend bomen zouden planten voor de volgende generatie. Hij ís teruggekomen, zij niet, zij verongelukte jaren geleden. Maar hij kwám terug, vond een klein eiland in de Eufraat en is daar bomen gaan planten, elk jaar weer. Maar nu is hij te oud. Ik heb tegen hem gezegd: als jij zorgt dat je blijft leven, kom ik je volgend jaar helpen met de laatste vijfhonderd.

2DOC Kort: De laatste zoon, dinsdag 27 december, om 23:00 op NPO 2

Sinan op zoek naar het paradijs, donderdag 5 januari, om 21:20 op NPO 1