'Marlotte heeft nooit bestaan' – Wat doet catfishing met ons?

3,5 jaar lang werd Annika meegezogen in het verhaal van de dertienjarige Marlotte. Achteraf blijkt niets van het verhaal waar te zijn. Marlotte blijkt een catfish. Wat doet dat met ons?

'Marlotte heeft nooit bestaan' – zo begint de Zembla-podcast Op zoek naar Marlotte. Als luisteraar weet je van begin af aan dat het verhaal waar je naar gaat luisteren niet echt gebeurd kan zijn. Toch heeft Annika – die met Marlotte in contact kwam via de Kindertelefoon, waar zij werkte – 3,5 jaar van haar leven gewijd aan een verhaal dat op dat moment levensecht voelde. Wat doet dat met iemand? En hoe kan dat gebeuren? In De Nacht van BNNVARA gaat presentator Bemshi de Visser samen met communicatiewetenschapper en criminoloog Janneke Schokkenbroek op zoek naar antwoorden.

'We gebruiken de term momenteel wel best wel luchtig eigenlijk. Dat komt denk ik ook wel door het tv-programma Catfish', legt Schokkenbroek uit, doelend op het programma dat jarenlang werd uitgezonden op MTV. In de wetenschap is catfishing veel specifieker: 'In de wetenschap zien we catfishing vooral als het fenomeen wanneer mensen echt online een totaal andere persona hebben opgebouwd, en daarin dus een soort relatie aangaan met iemand anders op sociale media.' Kortom: het gaat niet om een onschuldig leugentje, maar om een volledig geconstrueerde identiteit, om een langdurige band op te bouwen.

De podcastaflevering onthult al in de eerste minuten dat Marlotte nooit bestaan heeft. Toch werkt het verhaal: 'Je ziet hoe zorgvuldig die hele scam is opgebouwd, dat je elke keer weer even terug wordt gegooid in: hoe kan dit nou nep zijn?', aldus Schokkenbroek. Het opvallende aan het verhaal van Marlotte is dat er geen duidelijk motief lijkt te zijn. Het heeft geen romantisch of financieel doel. En toch zit er jaren aan voorbereiding in. Schokkenbroek: 'Dat er ook zelfs een dagboek zou kunnen zijn dat dan al jaren voordat dit in gang werd gezet misschien werd gemaakt, dat is wel uitzonderlijk.'

Je bent niet dom als je in een catfish trapt. Dit kan iedereen overkomen, volgens Schokkenbroek. Waarom? Omdat de duur en de intensiteit van de interactie cruciaal zijn. Voor de buitenwereld is het een fragment; voor het slachtoffer een dagelijkse realiteit: 'Voor sommige mensen is dit maanden of jarenlang de realiteit geweest.' De band is dus echt – al is de persoon dat niet.

Een catfish zoals in de podcast Op zoek naar Marlotte komt maar weinig voor. Vaker gaat het om zogenaamde 'romance scammers' – die vaak heel geraffineerd te werk gaan. Schokkenbroek: 'In Nigeria en Maleisië staan er letterlijk fabrieken waar ze dit soort werk doen en training geven aan nieuwe scammers.'

• Vertrouwen: vertrouwen opbouwen (soms jarenlang).
• Geld: geld vragen, al kan dat best even duren: 'Ik heb verhalen gezien waarbij het acht jaar duurde voordat er voor het eerst om geld werd gevraagd.' Te beginnen met kleine bedragen, die steeds verder oplopen.
• Niet stoppen: op een gegeven moment treedt er zogenaamde sunk cost fallacy op. De gedachte dat: 'Als ik nu stop, dan ben ik ook kwijt wat ik al gegeven heb.'
• Georganiseerd: in veel gevallen zijn er meerdere scammers actief per slachtoffer; daarvoor worden zelfs logboekjes bijgehouden om het verhaal consistent te houden.
• Realistisch: de oplichting wordt ook steeds realistischer: documenten die worden gedeeld zijn soms bijna niet van echt te onderscheiden.

Online is het makkelijker om mensen om de tuin te leiden dan in het echte leven, legt Schokkenbroek uit. Dat heeft met het online disinhibition effect te maken: 'We worden letterlijk minder geremd online en we zien de consequenties van onze acties niet.' Dat komt omdat we ons online anoniemer wanen, interacties minder menselijk voelen en grenzen er makkelijker vervagen. Sociale normen verdwijnen wat meer naar de achtergrond.