Wanneer is een vis een vis?

Er is niet zoiets als een vis. Wetenschappers hebben vanaf het einde van de zeventiende eeuw hun best gedaan om de diersoort eenduidig te definiëren, maar dat is nooit helemaal gelukt. Dat ontdekte Didi van Trijp, promovenda wetenschapsgeschiedenis aan de Universiteit Leiden, door eeuwenoude boeken en brieven van wetenschappers te onderzoeken. "Eerst was alles in het water, van guppy tot nijlpaard, een vis. Inmiddels heeft de term 'vis' geen enkele biologische betekenis meer."

"Het woord vis wordt tot de zestiende eeuw in Noord-Europa gebruikt voor alles wat in het water leefde, dus ook voor kwallen, kreeften, otters en nijlpaarden," zegt Van Trijp. Voor haar onderzoek verdiepte ze zich in wetenschappelijke boeken over vissen uit 1680 tot 1820, vaak rijk geïllustreerd. In die periode van 140 jaar probeerden natuuronderzoekers tot een nauwere soortendefinitie te komen, meestal uit religieuze overtuiging. Wie de natuur precies beschrijft, begrijpt Gods bedoeling met de wereld beter, was het idee. Voor vissen bleek die precieze beschrijving niet eenvoudig, de dieren waren een notoir lastig onderzoeksobject.

"Het was in die tijd vrijwel onmogelijk om vissen onder water te bekijken," legt Van Trijp uit. "Maar zodra ze uit het water worden gehaald en sterven, veranderen hun kleuren en soms ook hun vorm." In veel brieven van wetenschappers onderling ontdekte Van Trijp nog een ander probleem: vis bederft snel. "Een verzamelaar in Berlijn, bijvoorbeeld, liet een missionaris in India vissen voor hem verzamelen, maar dat ging weleens mis. Dan kreeg hij een ton vol rotte vis thuisbezorgd."

Eind zeventiende eeuw ontstaat voor het eerst een definitie van een vis als ‘een dier met vinnen dat in het water leeft en er nooit uitkomt’. Hoewel die afbakening strenger is dan eerdere definities, vallen er nog verschillende zoogdieren onder, zoals walvissen. Uiteindelijk ontstaat onder de achttiende-eeuwse onderzoekers de consensus dat zowel naar de buiten- als naar de binnenkant van een dier moet worden gekeken om te bepalen of het een vis is, waardoor bijvoorbeeld de walvis zijn status als vis verliest. Inmiddels is ook die definitie achterhaald. Van Trijp: "Voor hedendaagse wetenschappers heeft de term 'vis' geen biologische betekenis meer: een zalm is genetisch nauwer verwant aan een kameel dan aan een prik."

In de boeken en brieven die Van Trijp onderzocht, is de betrouwbaarheid van observaties een terugkerend thema. Zo werden illustraties gezien als een onbetrouwbare bron, omdat het niet altijd duidelijk is of de tekenaar de details goed heeft afgebeeld, terwijl die juist belangrijk zijn voor classificatie. De onderzoekers riepen ook regelmatig de hulp in van vissers, al werd ook daar getwijfeld aan de betrouwbaarheid. Keken die mensen wel op de juiste manier naar vissen? "Je ziet dat onderzoekers worstelden met de vraag hoe je tot een betrouwbaar verhaal komt als je moet afgaan op de observaties van anderen. Heel interessant, omdat dit ook in de hedendaagse wetenschap een belangrijk thema blijft."

Bron: Universiteit Leiden

https://www.universiteitleiden.nl/nieuws/2021/09/promovenda-didi-van-trijp-onderzoekt-wanneer-is-een-vis-een-vis