Tropen en de lelijkste plant op aarde

Rolf Roos bespreekt zondag twee boeken over planten. Het eerste is een recent werk van Timothy Utteridge & Gemma Bramley. Het meest complete handboek dat ooit is geschreven over tropische flora en fauna.

Tropisch handboek
Niemand weet hoeveel planten er precies op de wereld zijn. Bijna 200.000 soorten uit de belangrijkste 40 families van deze aarde worden door ‘The Kew Tropical Plant Families Identification Handbook‘ gedekt: namelijk de rijkdom van de tropen, waar 80% van onze biodiversiteit is samengebald. Van vliesvarens (ca 600 soorten) tot aronskelken (ca 4000), van wilde komkommers (128) tot de rijkste familie ter wereld: orchideeën: ca 25000). Voor een goed begrip: van elke 10 soorten op aarde is eentje een orchidee.

Het boek is als inleiding fijn omdat het heldere, beknopte beschrijvingen geeft van de belangrijkste tropische plantenfamilies, met goede kaartjes en duidelijke foto's waarop de specifieke kenmerken goed te zien zijn. Bij elke familie staat een beknopt tabelletje met kenmerken van die familie om deze van een andere te onderscheiden. Niet te uitgebreid en niet teveel jargon. En als je van een plant de familie weet kan je deze op niveau van de familie in andere boeken op naam gaan brengen (of een nieuwe soort voor de wetenschap vinden, want dat gebeurt nog met honderden per jaar).

Een nadeel is wel al die Engelse botanische termen maar die zijn met een enkele klik op het web op te zoeken. En nog een ‘nadeel’: echt obscure maar soms wel heel sensationele planten van minifamilies (met 1 soort…) staan er niet in.
Op basis van dit boek worden cursussen gegeven, bij Naturalis, met vers materiaal uit de kassen van de Hortus Amsterdam Leiden

Tweeblaarkanniedood
De onlangs verschenen ‘Uncrowned Monarch of the Namib‘ is een dikke pil over de misschien wel meest bijzondere plant ter wereld die eigenlijk nergens direct aan verwant is. Een apart geslacht in een aparte familie (Welwitschiaceae) geplaatst in een uithoek van de groep van naaktzadigen, waar ook coniferen bij horen. Obscure naaktzadige met kegels, de Coelacanth onder de planten, die zich voedt met grondmist in de woestijn.

De ongekroonde monarch van de Namib woestijn is een onopvallende plant maar niettemin het symbool van het woestijnland op de grens van Angola en Namibië. Voor ik het boek werd ingezogen ging ik naar de plant kijken in de botanische tuin van Amsterdam: twee onooglijke blaadjes die zich uitstrekken en aan de uiteinden bruin kleuren…Moeten we hier voor vallen?
De auteurs, Ernst van Jaarsveld en Uschi Pond, beide  Zuid-Afrikaan, trakteren ons op het klassiek 19e eeuws verhaal van de ontdekking door Friedrich Martin Joseph Welwitsch. Hij kwam de soort op 3 september 1859 op het spoor en noemde haar net als de oorspronkelijke bewoners ‘Tumboa’. Hij, Oostenrijker, was in dienst als hoofd botanische tuinen van de Portugese overheid en verzamelde  in de jaren 1853-1861 meer dan 1000 nieuwe soorten die hij voor de helft ook zelf beschreef. De Britse botanicus J.D. Hooker gaf in 1862 de nieuwe soort de naam van de vinder. Zijn tijdgenoot, de Britse schilder en ontdekkingsreiziger Thomas Baines, die op bijgaande plaat zelf aan het werk is, viste qua beroemdheid achter het net. Hij ontdekte de soort onafhankelijk van Welwitsch, maar wel 2 jaar later. Te laat voor eeuwige roem.

Welwitsch trof de plant aan in de droge kustwoestijnen die door de ochtendmist van de Atlantische oceaan van enig vocht worden voorzien. Hier stroomt het koude, antarctische zeewater van de Benguelastroom noordwaarts. In de nacht koelt het er sterk af en mistdruppeltjes die dan condenseren tot dauw worden door de plant opgenomen. Een 1300 km lange strook langs de kust met een breedte van 50-80 km.

Een plant met een volstrekt onvergelijkbare groeiwijze. Na de kieming bestaat ze uit 2 bladeren die steeds breder, langer en kronkeliger worden en aan het uiteinde rafelen waardoor en tamelijk onooglijke afzichtelijke hoop groen ontstaat, die 1500 jaar oud kan worden. De Zuid-Afrikaanse naam: ‘Tweeblaarkanniedood’. In enkele botanische tuinen is de soort te vinden; een jong exemplaar heeft een bescheiden hoekje in de vlinderkas van de Hortus in Amsterdam. Bezoek in Zuid-Afrika de botanische tuin van Stellenbosch, nabij Kaapstad, voor de oudste gekweekte plant, uit 1926.

Ernst van Jaarsveld, Zuid-Afrikaan en kenner van vetplanten beschrijft hoe deze soort ca 240 miljoen jaar geleden ontstond, een overgang tussen  naaktzadigen en bloemplanten. Welwitschia heeft naakte zaden (niet in vruchtbeginsel ingebed) maar wel bloemen die op die van echte bloemplanten lijken. En niet zoals de meeste dennen bestoven door de wind maar door insecten, die in het boek worden beschreven door (opnieuw Oostenrijker!) Wolfgang Wetschnig. Er bestaat ook een aparte Welwitschia-vlieg (Wohlfartia pachytylia). Zowel mannelijke als vrouwelijke bloemen bevatten nectar, een ‘modern’ kenmerk dat dennen en de meeste naaktzadigen missen.

Heel bizar is dat een mannelijke geslachtscel, die normaal via een zgn. pollenbuis naar de eicel wordt getransporteerd, niet direct in de eicel terecht komt, maar dat de eicel in de pollenbuis wordt opgenomen waarna versmelting plaatsvindt.

Veel biologie in dit boek maar ook veel botanische historie en prachtige, desolate landschappen met hier en daar een verfrommelde Welwitschia. En teksten met aanwijzingen waar ze te vinden in het wild (ze zijn niet bedreigd want de habitat is ruim voorhanden) tot hoe ze te kweken.

Kortom een boek gemaakt door gedreven auteurs, bezeten om alles van hun onderwerp, die ene unieke plant uit de Namib woestijn te belichten in een loodzwaar, tweetalig (Duits/Engels) boek. Een salontafelboek waaraan meer dan 30 schilders meewerkten met hun eigen verbeelding van een even foeilelijke als curieuze plant. Gebrek aan schoonheid is ook een kwaliteit, zo blijkt maar weer. En de landschappen waarin deze groenbruine octopussen over de grond lijken te kruipen zijn prachtig gefotografeerd.

Titel: The Kew Tropical Plant Families Identification Handbook
Auteurs: Timothy Utteridge & Gemma Bramley, red.
Uitgave: Kew Royal Botanical Gardens, 2014
ISBN 978-18424-638-19

Titel: Uncrowned Monarch of the Namib
Auteurs: Ernst van Jaarsveld & Uschi Pond
Uitgever: Penrock Publications, Zuid-Afrika
ISBN 978-3-941602-78-6