Project 'Zendergrutto' afgerond

Vijftien grutto's kregen vorig voorjaar een zender mee in hun buik. De batterijen zijn nu leeg, dus het project kan worden afgerond. De opbrengst: veel kennis over de trek. Een domper was er ook: door de zender in de buik kunnen de grutto's waarschijnlijk niet meer succesvol broeden. Toch vinden de betrokken onderzoekers het project geslaagd.

In de uitzending van 27 juni maakt veldcoördinator Jos Hooijmeijer de balans op.

In onderstaand 'informatiedocument' leggen de onderzoekers uit waar dit project voor dient:

De grutto staat sinds 2006 op de Wereldlijst van Bedreigde Soorten van de IUCN. Op deze lijst komen in totaal 2005 vogelsoorten voor. Dat is meer dan een vijfde deel van alle vogels die op de wereld leven. Voor de bescherming is kennis essentieel. We weten al veel over grutto’s in het broedseizoen maar er zijn nog veel vragen over de trek en overwintering van grutto’s:

- Waar verblijven grutto’s voor we ze in hun Nederland terug zien? Frankrijk, Italië en Marokko waren lange tijd tijdens de voorjaarstrek belangrijke pleisterplaatsen voor onze broedvogels. Die betekenis lijkt afgenomen terwijl Spanje en Portugal steeds belangrijker zijn geworden. De meeste grutto’s vertrekken daarvandaan rond 25 februari. Hoewel ze in 1 dag naar Nederland kunnen vliegen, zijn veel grutto's circa 4 weken onvindbaar. Het is belangrijk om alle pleisterplaatsen langs de trekroute te kennen om ze veilig te kunnen stellen. 

- Het is ook belangrijk deze voorjaarspleisterplaatsen te kennen, omdat deze een belangrijke rol spelen voor de grutto's om een voldoende conditie te bereiken om eieren te leggen cq naar het broedkleed te ruien. Ook kan deze nieuwe informatie ons helpen te begrijpen waarom grutto's niet vroeger gaan broeden terwijl veel andere graslandbroeders dat wel doen.

- We vermoeden dat volwassen grutto's na het broedseizoen non-stop naar de West-Afrikaanse overwinteringsgebieden vliegen. Maar is dit werkelijk zo? Als dat niet zo is, is het belangrijk om te weten welke gebieden ze onderweg gebruiken.

- De jacht in Frankrijk is tijdelijk gesloten in de periode van 2008-2012. Voor de aanstaande evaluatie van deze 5-jarige jachtsluiting is actuele info over de betekenis van Frankrijk essentieel.

- We vermoeden dat de in Afrika overwinterende grutto's zich verplaatsen als wetlands uitdrogen cq rijstvelden te begroeid raken. Maar is dit werkelijk zo en welke gebieden gebruiken ze? Deze informatie is van belang om ook de leefgebieden in de winter veilig te stellen. We zullen de gezenderde vogels in Afrika opzoeken om meer te weten te komen over de omstandigheden ter plaatse.

De zenders geven radiosignalen naar rond de aarde zwevende satellieten, die ze vervolgens doorzenden naar grondstations. Deze signalen worden omgezet in breedte- en lengtecoördinaten waarmee de locatie van de vogel bepaald kan worden. 

De levensduur van de batterijen bepaalt de tijd dat we de zenders kunnen gebruiken. De verwachting is dat de batterijen ruim 700 uur zullen werken. Door de batterijen regelmatig uit te zetten, besparen we energie en kunnen we de grutto's ongeveer een jaar peilen. 

Als een vogel in korte tijd op veel verschillende plaatsen wordt gepeild, nemen we aan dat hij zich vliegend verplaatst. Ook krijgen we informatie over de vlieghoogte. Zijn de peilingen van grote hoogte, dan mogen we aannemen dat de vogel aan een etappe van zijn trektocht bezig is. Bij normale verplaatsingen, bijvoorbeeld tussen voedsel- en slaapplaats, vliegen grutto's nooit erg hoog. 

Dit is mogelijk hoewel de peillocaties wel een marge hebben van enkele honderden meters. Ervaren waarnemers kunnen gezenderde vogels vinden met telescopen, omdat ze zowel herkenbaar zijn aan kleurringen als de antennespriet op de rug.

15 mei - 31 mei 2009: 1x per 3 dagen 

1 juni – 15 augustus 2009: 1x per 1,5 dagen

15 augustus – 1 december 2009: 1x per 6 dagen

1 december 2009 – 15 februari 2010: 1x per 3 dagen             

16 februari 2010– 15 april 2010: elke dag

Er worden in mei 2009, 15 volwassen vogels op het nest gevangen en dan zo snel mogelijk naar een als operatiekamer ingerichte camper gebracht. Na volledige narcose wordt in de buikwand een kleine snede gemaakt waarna de zender wordt geïmplanteerd in de buikholte, terwijl de antenne via de rug naar buiten wordt geleid. Tijdens de operatie wordt de conditie van vogel met de modernste apparatuur bewaakt. De zender weegt ongeveer 25 gram; dat extra gewicht is voor de vogel geen probleem, zeker omdat we de grootste vogels (vrouwtjes) selecteren. Na hechting en uitwerking van de narcose wordt de vogel weer naar het nest gebracht. Er zit ongeveer 1,5 uur tussen vangst en loslaten van de vogel.

We gaan de vogels niet zelf opereren maar laten een Amerikaans team overkomen dat deze operatie al meer dan 4000 keer heeft uitgevoerd en wereldwijd de specialisten zijn op dit gebied. Er is inmiddels ervaring opgedaan bij diverse soorten eenden, duikers en steltlopers. Vooral de spectaculaire resultaten bij recent onderzoek aan de verwante rosse grutto's, hebben ons gestimuleerd het vergunningtraject te starten voor een vergelijkbaar onderzoek aan de grutto (zie  alaska.usgs.gov/science/biology/shorebirds/barg_updates.html). In dit onderzoek werd ontdekt dat Rosse grutto’s non-stop de Grote Oceaan oversteken. Dit geeft aan dat de vogels ook met een zender in staat zijn topprestaties af te leveren.

De voordelen van harnaszenders zijn een lager gewicht, langere levensduur (zonnecel) en eenvoudiger plaatsing (geen operatie, minder specialistisch). Bij het onderzoek aan Rosse grutto's uit Alaska waren er slechte ervaringen met geharnaste vogels die te maken zouden kunnen hebben met het opvetten. Door het sterke opvetten voor de trek bestaat het risico dat het harnas te strak komt te zitten en daarmee de bewegingsvrijheid van de vogel beperkt. Dit is voor langeafstandstrekkers een onoverkomelijk probleem. Sterke vermagering door verbranding van vet en spierweefsel tijdens de trek kan er toe leiden dat het harnas te ruim wordt. In het beste geval valt het dan af maar de vogel zou er ook in verstrikt kunnen raken. Grutto's vliegen weliswaar "slechts" 5000 en geen 11000 km non-stop zoals Rosse grutto's maar het implanteren lijkt ons met de huidige kennis van zaken minder risicovol dan het gebruik van harnassen. 

Het broedseizoen is natuurlijk een kwetsbare periode maar door ze dan te vangen, kunnen we de omstandigheden voor de operatie optimaliseren en hebben we veel meer achtergrondinformatie over de vogels. We kunnen ze beter volgen in de post-operatieve periode en aangezien grutto’s heel plaatstrouw zijn kunnen we ze volgend voorjaar en de jaren daarna met behulp van de kleurringen blijven volgen in het onderzoeksgebied om zo meer te weten te komen over de langetermijneffecten van de zenders. Er zijn weliswaar geen aanwijzingen dat de zender en de antenne negatieve gevolgen hebben voor de eileg en vruchtbaarheid maar we willen dit graag zeker weten.

Uit vergelijkbaar onderzoek aan Rosse grutto's in Alaska is gebleken dat op het nest gevangen vrouwtjes (n=9) allemaal terugkeerden naar het nest en een aantal van deze vogels is bij controles daadwerkelijk broedend op het nest aangetroffen. Hoewel de ingreep een buikwond bij de vogel veroorzaakt, zijn vogels heel goed in het laten helen van de huid en leidde dit leidt dit blijkbaar niet tot een grote kans op nestverlating. De en vertonen de vogels vertoonden normaal gedrag. Door aan het einde van de broedtijd te vangen wordt de kans op nestverlating door de sterke broeddrang geminimaliseerd en kan bovendien de partner van de gezenderde vogel het broeden zo nodig overnemen. We hebben hier goed ervaringen mee opgedaan in het kleurringonderzoek.

Wordt de zender of antenne verwijderd als de batterij leeg is?  

We hebben dat overwogen. Gezien de broedplaatstrouw van Grutto's, is de kans groot om de vogel opnieuw in handen te krijgen. In dat geval zal de antenne zo kort mogelijk afgeknipt worden. Opnieuw opereren om de zender te verwijderen, weegt volgens ons niet op tegen de voordelen voor de vogel. Immers, het feit dat de vogel dan inmiddels met de zender heen en terug naar West-Afrika is gevlogen, is het bewijs dat de zender geen te zware belasting vormt. De migratieperiode vergt immers het uiterste van vogels. Mocht blijken dat de zender nadelige gevolgen heeft voor de eileg in het broedseizoen van 2010, dan moet deze beslissing worden heroverwogen.

Hoe ernstig is het voor de populatie in het onderzoeksgebied als de vogels toch dood gaan of onvruchtbaar worden?  

De 15 grutto’s komen uit een populatie van zeker 2000 grutto’s in Zuidwest Fryslân en zullen verspreid over het hele onderzoeksgebied worden gevangen. De bijdrage van deze 15 vogels aan de totale reproductie van de populatie is daarmee zeer klein en de spreiding van de vangsten voorkomt een te grote belasting van lokale deelpopulaties. 

Indien succesvol, is het zeker mogelijk dat dit (type) onderzoek wordt voortgezet. De beslissing daarover wordt natuurlijk mede bepaald door ervaringen met de operaties, de langetermijneffecten en de bruikbaarheid van de resultaten.

We hebben voor dit onderzoek een door de overheid verstrekte vergunning krachtens de Flora  en Faunawet. Omdat in dit onderzoek zenders worden geïmplanteerd is ook een vergunning nodig krachtens de Wet op de Dierproeven. Deze is eveneens verstrekt. De proefdierdeskundige van de Rijksuniversiteit Groningen en de Inspecteur van de Voedsel- en Warenautoriteit zullen de operaties in het veld controleren.

Dataloggers hebben we inderdaad overwogen. Deze methode is echter niet gebaseerd op GPS-techniek maar registreert de daglicht-lengte die in combinatie met de datum een indicatie geeft van de locatie. Met name rond de evenaar zijn de foutmarges echter groot. De resultaten zullen daarom niet meer dan een globale inschatting kunnen geven waar de Grutto's zich bevinden en globale informatie is onvoldoende om de vragen van dit onderzoek te kunnen beantwoorden. Bovendien moeten de vogels worden teruggevangen om de gegevens uit de logger te kunnen downloaden; loggers geven dus geen actuele informatie. 

Het zenderonderzoek is een samenwerkingsproject van de Rijksuniversiteit Groningen, Altenburg & Wijmenga Ecologisch Onderzoek b.v. en Vogelbescherming Nederland (Nederland Gruttoland). It Fryske Gea en Staatsbosbeheer verlenen toestemming voor het onderzoek in hun reservaten.