Koos van Zomeren: De bedoeling van een boom

Het principe is simpel. Je hebt een wortelstelsel dat bouwstoffen levert voor de kroon, je hebt een kroon die bouwstoffen levert voor het wortelstelsel, en je hebt een stam die de verbinding onderhoudt. Je hebt kortom een boom. En de bedoeling is even duidelijk als raadselachtig. De bedoeling van een boom is een boom.

Zoals gezegd: het principe is simpel. Maar de natuur heeft aan dit simpele principe een ongelooflijk geraffineerde en veelzijdige uitwerking gegeven. Neem alleen al de verschillen tussen eik en beuk. Dat is een verschil in worteling, in schorsdikte en in groeisnelheid, een verschil in de bestendigheid van het hout, in de grootte van de zaden en in lichtbehoefte van de zaailingen. En dankzij deze hele waaier van verschillen zal, afhankelijk van de omstandigheden, een beuk beter presteren dan een eik, of andersom. En binnen de soorten zijn er de individuen, allemaal klein begonnen, allemaal strevend naar het hoogst bereikbare, de status van monumentale boom, een boom zo geweldig dat geen mens hem zou durven kappen.

In dit streven volgt de ene boom, opnieuw: afhankelijk van de omstandigheden, een andere weg dan de andere. Een jonge beuk die in de schaduw staat zal extra investeren in zijn wortelstelsel, een douglas die tussen de douglassen staat zal extra investeren in de lengte van zijn stam, een eik die op zijn eentje in het weiland staat zal extra investeren in de breedte van zijn kroon en een appelboom die op sterven staat zal nog één keer alles investeren in de productie van appels (zaden).

Natuurlijk – met het woord ‘investeren’ moet je in dit verband oppassen. Met ‘investeren’ suggereer je inderdaad een bedoeling en voor ons is dat gauw gezegd, maar mij lijkt het uitgesloten dat een boom zich daar zelf van bewust is. Dat is nu juist de kunst – het doen en laten van bomen in alle facetten te beschrijven zonder er dénkende (laat staan: sprékende) wezens van te maken.

Dat een boom reageert op externe prikkels staat buiten kijf. Hij reageert op temperatuur en licht, op daglengte zelfs. En hij ‘weet’ (zullen we dan toch maar zeggen) dat zijn wortels naar beneden en zijn takken naar boven moeten. En als de wind een tak uit zijn kroon breekt, begint hij de wond terstond te dichten. En als het een zware tak was, als hij werkelijk in onbalans raakt, kan hij tot in zijn wortels maatregelen nemen om zijn inwendige spanningen weer op te heffen, of in ieder geval draaglijk te houden.

Dit alles zonder de hersenen om zich te beraden, zonder zenuwknopen, zonder commandocentrum. Je kunt het je haast niet voorstellen - maar zo is het. En als je doordenkt: we kunnen het zelf ook een beetje. Je snijdt jezelf in je vingers bij het schillen van een appel en je lichaam begint de wond terstond te dichten: ook daar komt geen beraad aan te pas, dat gaat als het ware buiten je om.
Eén conclusie: een paar miljoen jaar evolutie doet wonderen.

© Koos van Zomeren