Jelle Reumer: Antropomorf

Een van de interessantere verschijnselen binnen de biologie is het fenomeen dat antropomorfie wordt genoemd. Antropomorf betekent letterlijk ‘mensvormig’. Onder de noemer antropomorfie scharen we de neiging om menselijke eigenschappen toe te kennen aan niet-menselijke dieren of soms zelfs aan objecten.

U kent allemaal wel voorbeelden: we vinden dat een adelaar gemeen kijkt, dat een kameel ons hautain aanstaart, dat een dolfijn altijd glimlacht, dat een coyote laf is, een vos sluw en een luiaard lui – die laatste heet niet voor niets zo. Luie donders zijn het. Zelfs in het Frans, daar zijn zelfs zowel het woord voor lui als dat voor de luiaard precies hetzelfde: paresseux. Terwijl zo’n dier zich alleen maar behoedzaam en voorzichtig door zijn wiebelige leefgebied beweegt en wil voorkomen dat-ie valt.

Soms wordt ook een voorwerp, een ding dus, menselijk bejegend. Sommige mensen geven hun auto een naam, alsof het een lid van het gezin is. Het is al erg genoeg dat dat antropomorfe lot aan de meeste honden en katten toekomt. Je kunt over een kapotte magnetron of CD-speler zeggen dat hij ‘er geen zin meer in heeft’, alsof een apparaat überhaupt ergens zin in kan hebben. Onzin natuurlijk.

Maar nu heb ik toch iets gezien dat al mijn oordelen en vooroordelen omver kegelde. Antropomorfe apparaten bestaan! Je kunt ze in Leiden gaan bekijken. Het gaat om een installatie in een tentoonstelling van enkele hedendaagse kunstenaars. Ik weet, deze column is niet bedoeld om ergens reclame voor te maken, maar dit kunstwerk is zó bijzonder en zó antropomorf dat ik het als bioloog niet kan negeren. Het staat in een tijdelijke tentoonstelling in Museum de Lakenhal in Leiden. 

Nou ben ik eigenlijk helemaal niet zo van de installaties en de conceptuele kunst; van een vloer vol pindakaas of een met duct tape aan de muur geplakte banaan zie ik de lol niet zo, maar het kunstwerk Mother & child van Bram Ellens blies me bijna letterlijk uit mijn schoenen.

Wat is het: een grijs rotslandschapje van piepschuim met twee knaloranje bewegende robots. Een grote, de moeder, en een kleine, het kind.  Het zijn twee robotarmen eigenlijk, afkomstig uit de fabriek van Volkswagen in Duitsland, waar ze worden gebruikt bij de montage van auto’s. De moeder is eigenlijk een lasrobot.

Moeder en kind bewegen. Soms staan ze mijmerend stil, soms bewegen ze traag, af en toe heftig en snel. Ze lijken een dans uit te voeren, ze naderen elkaar, gaan uit elkaar, lijken elkaar aan te staren, te bevragen. Al na een halve minuut kijken, ziet de museumbezoeker geen kille metalen oranje robots meer, maar twee levende organismen in een emotioneel ballet. Je ervaart volstrekt menselijke emoties als nieuwsgierigheid, angst, aantrekking, walging, verlegenheid en liefde. Je gaat zelfs meeleven met het angstige en toch door de moeder geobsedeerde kind en met de zorgzame maar ook strenge moeder. 

Natuurlijk is het allemaal projectie, want uiteindelijk is het kunstwerk niet meer dan twee robotarmen uit de autofabriek, een berg piepschuim en een softwareprogramma dat alles aanstuurt. Maar dat dit kunstwerk, dit ding, een nuchtere bioloog totaal stupéfait laat staan staren naar twee met menselijke emoties bezielde wezens, bewijst dat de neiging tot antropomorfie diep in ons bestaan en onze genen verankerd zit. Een ontnuchterende ontdekking. Gaat het zien!

Fijne zondag.