Jaap van Ginneken: Koekoeks-klok

'Het hangt aan de muur en het tikt’. Wat is het dan? Een koekoeks-klok, natuurlijk! Dat was in het stenen tijdperk van de radio een beroemd spelletje, waarbij je iets moest raden, door alsmaar nieuwe vragen te stellen. Een bekende beginvraag was bijvoorbeeld: ‘Is het dierlijk of is het plantaardig?’. Welnu, in mijn geval is het dierlijk.

Een vervolgvraag is dan: ‘Is het groot of klein?’ Mijn antwoord: ‘Het is groter dan een koe, of een paard’. Nieuwe vraag: ‘Is het dan een olifant? Of een walvis?’ Mijn antwoord: ‘Nee, het is nog véél en véél groter’. Dat kan niet! Welles! Nietes! Bestaat het nog wel echt? Of is het soms de uitgestorven dinosaurus, of de legendarische draak, die tegenwoordig bij kinderen zo in trek zijn?

Nee, veel en veel groter. Het kan meer dan een kilometer lang worden, en soms wel drie. Het kan meer dan een ton zwaar worden, en soms wel honderd. Toch kan het zich in razend tempo verplaatsen, en de meest abrupte bewegingen maken. Het buitelt speels hoog door de lucht, of diep onder het water. Het is familie van de spreeuw, en van de sardine, maar dan driedubbel in het kwadraat. Het is een zwerm spreeuwen. Of een school sardines. Op hun jaarlijkse trek naar elders.

Ik kan daar niet genoeg van krijgen. Als massa-psycholoog houd ik mij bezig met de vraag, hoe grote groepen enkelingen in korte tijd samen een ingrijpend andere wending kunnen nemen. Bijvoorbeeld bij een media-hype, of een opinie-omslag. Dan ontstaat er opeens een voedsel-paniek, of een beurs-crash, of een speelgoed-rage.

Kollektief gedrag bij dieren líjkt daarop, maar is beter zichtbaar en van een oneindige schoonheid. Zoiets als de minimal music van de natuur. Allemaal soortgelijke individuen, met allemaal piepkleine variaties. Een ander vormpje hier, een ander kleurtje daar. Maar onder uitzonderlijke omstandigheden kunnen ze zich allemaal tot één harmonische melodie aaneenreigen. Tot één krachtig super-organisme, dat een gevaarlijke tocht onderneemt. Dat sommige roofdieren afschrikt, en de schade door andere beperkt.

Zodra ik dat in een televisie-documentaire zie, of in een speelfilm, gaat meteen de recorder aan. Zo heb ik een adembenemende scène van veertig seconden, die de Amerikaanse nieuwszender CNN een paar jaar geleden uitzond. In de oranje avondhemel boven Romewas met Kerst opeens een stippeltjes-prop van miljoenen spreeuwen gefilmd. Die omhoog en omlaag ging, als de vinger van God.

Vorig jaar zond de Duitse omroep ARD op een onopvallend tijdstip midden overdag een waanzinnig beeldverslag uit, over gewone sardientjes. Je weet wel, die altijd zo zoet naast elkaar in die blikjes gaan liggen slapen.

Uit het vliegtuig was een donkere vlek van wel tien kilometer lang te zien, die langzaam voor de kust langs schoof. Duikers filmden later onder water dat eindeloos lange gordijn van miljoenen zilverwitte buikjes. Hoe ze soms opeens een stalen bal vormden om rovers af te weren, en dan weer uiteenstoven als dat niet lukte. Adembenemend.

Wat is het geheim? Normaal gesproken reageren ze niet rechtstreeks op het gedrag van hun soortgenoten, maar denken er eerst over na. Maar soms wordt het knopje omgezet, en gaan ze over op de automatische piloot. Ze kunnen zich dan in een honderdste van een seconde aan de reactie van hun buren aanpassen. Ze vormen samen een reusachtige Zeppelin, een vreemd ruimteschip. Om samen de zee of de oceaan over te steken, op weg naar het onbekende ...

(c) Jaap van Ginneken