Herken de 'onderkruipsels' in het Rijksmuseum (winnaar bekend)

Meer dan 1000 kleurrijke vlinders, harige spinnen en glimmende padden krioelen dit najaar door het Rijksmuseum. Maar wat voor diertjes zie je allemaal? Om dat te weten te komen roept het Rijksmuseum de hulp in van de Vroege Vogels luisteraars en kijkers. Weet jij wat je ziet op deze afbeeldingen? Laat het ons weten en voor de grootste onderkruipsels-kenner liggen er twee entreebewijzen voor de tentoonstelling klaar!

UPDATE: In totaal heeft kunsthistoricus Toon Verbruggen 151 onderkruipsels op de schilderijen geïdentificeerd en is daarmee de winnaar van deze prijsvraag. Hij is gediplomeerd kunsthistoricus (Rijksuniversiteit Gent) én van kindsbeen gefascineerd door vlinders, aanvankelijk als verzamelaar, maar al spoedig uitsluitend als fotograaf. De interesse breidde zich uit naar libellen en kevers en biodiversiteit in het algemeen. 

Toon Verbruggen is heel uitvoerig te werk gegaan en schrijft: “Sinds een 10-tal jaar, met ruime pauzes, verzamel ik digitale kunstreplica van overwegend Europese kunst van Middelleeuwen tot de Moderne tijd, van verluchte manuscripten olieverfpanelen en andere werken, om te onderzoeken hoe de weergave van vlinders en specifieke soorten evolueerde van louter symbolisch tot uitermate realistisch en welke kunstenaars of werken mijlpalen zijn in deze weergavegeschiedenis. Mijn verzameling opgeslagen kunstwerken bevat vele honderden werken.”

Download hier zijn gehele beschrijving:

Op het forum hebben we tien schilderijen gezet waarvan jullie mogen aangeven welke soorten er op staan. Klik op de onderstaande namen om naar de juiste plaat te gaan met de bevinden van Toon Verbruggen:

• Cornelia de Rijck: Vijf bladen met Surinaamse insecten, ca. 1700
• Balthasar van der Ast: stilleven met vruchten en bloemen, 1620
• Elias van den Broek: Cactussen en hagedissen,ca. 1685
• J.M. Sartory: Bosstilleven met schedel, reptielen, insecten en planten, ca. 1720
• Jan van Kessel: Insecten en reptielen, ca. 1660
• Otto Marseus van Schrieck: Stilleven met insecten, amfibieën en reptielen, 1662
• Peter Paul Rubens en Frans Snijders: Het hoofd van Medusa, 1617-1618
• Roelant Savery: Vaas met bloemen in een stenen niche, 1615
• Joris Hoefnagel: Stilleven met bloemen en insecten, 1589
• Jan van Kessel: Stilleven van kruisbessen, vlinder, mot, juffervlieg ea, 1659

"Onderkruipsels'  heet de tentoonstelling die vanaf 30 september 2022 t/m 15 januari 2023 te zien is in het Rijksmuseum. Volgens Sterrin Smalbrugge, ecoloog en slangendeskundige, een naam die deze dieren niet verdienen. Want ze zijn van groot nut in ons ecosysteem. Iets dat de conservator van deze tentoonstelling Jan de Hond beaamt: " Het is een titel die er juist voor moet zorgen dat mensen het belang van deze kleine dieren in gaan zien. Dat is ook de lijn van deze tentoonstelling : daar waar deze  onderkruipsels eerst geassocieerd met de dood en de duivel, krijgen later kunstenaars en wetenschappers als Albrecht Dürer, Wenzel Jamnitzer, Antoni van Leeuwenhoek en Maria Sibylla Merian oog voor hun schoonheid. De tentoonstelling Onderkruipsels belicht juist de veranderende waardering van deze kleine diertjes in de kunst en wetenschap."

Onderkruipsels worden in de middeleeuwen geassocieerd met de dood en de duivel. Gedacht wordt dat ze spontaan worden geboren uit dood materiaal als mest, rottende plantenresten en modder. Op kunstwerken zijn slangen, padden en hagedissen een metafoor voor het kwaad en treden ze op als handlangers van de duivel. Dit beeld verandert langzaam in de 15 de en 16de eeuw als kunstenaars oog krijgen voor de esthetiek van deze beestjes. Ze werden gezien als voorbeelden van de ‘Schoonheid van Gods schepping’. Duiken ze eerst op in de marges van middeleeuwse manuscripten, langzaamaan kruipen ze naar het centrum van het blad. Het eerste kunstwerk waarop een insect het hoofdonderwerp is, is een tekening van een vliegend hert, gemaakt door Albrecht Dürer in 1505 (J. Paul Getty Museum, Los Angeles), een van de hoogtepunten in de tentoonstelling.

Onderkruipsels groeien in de 16de eeuw uit tot populaire verzamelobjecten in de kunst- en wunderkammers aan de Europese hoven, bijvoorbeeld in de vorm van life casts, afgietsels van echte dieren. De meest spraakmakende life casts en andere hoogtepunten uit de wunderkammer van de Habsburgse keizer (Kunsthistorisches Museum, Wenen) zijn in de tentoonstelling te zien. Ook onder kunstenaars en wetenschappers neemt de belangstelling toe. Onderkruipsels worden gekweekt, uitgewisseld, bestudeerd, vastgelegd en verzameld in naturaliënkabinetten. De uitvinding van de microscoop geeft de studie van deze beestjes een nieuwe impuls. Onderzoekers staan versteld over een geheel nieuwe wereld die nu voor het eerst zichtbaar wordt.

Dit leidt onder meer tot de ontrafeling van hun grootste raadsel: hun voortplanting en metamorfose. Kunst en wetenschap waren in deze periode niet zo strikt gescheiden als nu. Zo reist Maria Sibylla Merian (1647-1717) naar Suriname om de metamorfose van insecten te bestuderen en te tekenen. Enkele van haar meest gewaardeerde tekeningen uit de collectie van Koningin Elizabeth II komen dit najaar naar het Rijksmuseum. Rond 1650 leidt de waardering voor onderkruipsels tot een eigen genre in de schilderkunst: het sottobosco of bosgrondje met reptielen en insecten. De uitvinder van het sottobosco, Otto Marseus van Schrieck, kweekte zelf reptielen, amfibieën en insecten. In het sottobosco komen kunst en wetenschap samen, dat is te zien in de laatste zaal van de tentoonstelling.

De waardering voor onderkruipsels heeft in de laatste decennia een nieuwe wending genomen. Niet alleen binnen de wetenschap, ook in de kunst wordt de verhouding tussen mensen en andere dieren kritisch onderzocht. De onevenwichtige relatie tussen mensen en andere dieren wordt in de tentoonstelling onder de loep genomen door de samenwerking met kunstenaar Tomás Saraceno. In de tentoonstelling is een zaal gewijd aan de sculptuur Gravitational solitary semi-social solitary solitary Choreography LHS 477 (2019), gemaakt door vier spinnensoorten. Daarbij heeft Tomás Saraceno samen met de Arachnophilia Community An Open Letter for Invertebrate Rights (2020-heden) samengesteld met het verzoek de spinnen in het Rijksmuseum, te erkennen en te respecteren. Tijdens de tentoonstelling wordt het gebruik van stofzuigers en plumeaus in meerdere ruimtes beperkt zodat spinnen die al woonachtig zijn in het Rijksmuseum, vrij hun web kunnen weven.