Column Jelle Reumer: Koester het toeval

Ergens in Australië waren geologen bezig met het maken van boringen om naar mineralen te zoeken. Dat doen geologen soms, gaten boren in de aarde. Op een diepte van zestig meter vonden ze toen geen diamanten of lithiumerts of olie, maar een bewegend draadje. Het was een diertje, ongeveer 10 centimeter lang en nog geen millimeter breed. Er zaten minuscule pootjes aan, wel meer dan duizend. In de loop van enkele boringen werd nog een aantal levende draadjes gevonden. Het bleken miljoenpoten te zijn, en er waren nog nooit eerder miljoenpoten met zoveel pootjes gevonden.

Het diertje was nieuw voor de wetenschap en hij werd heel toepasselijk genoemd naar Persephone, de Griekse godin van de onderwereld. Je kunt je afvragen wat een miljoenpoot in de vorm van een piepklein sliertje spaghetti op 60 meter ondergronds te zoeken heeft en wat-ie daar eet, maar eigenlijk is het meest interessante dat dit een prachtig voorbeeld is van wat met een mooi woord serendipiteit heet. Serendipiteit is het doen van ontdekkingen waarnaar je niet op zoek bent. Ongezochte vondsten. Toevalstreffers. 

Het belang van serendipiteit en van het toeval is volstrekt onderschat. Toen in 1928 de Schotse arts Alexander Fleming tot zijn ergernis ontdekte dat een van zijn bacteriekweekjes beschimmeld was geraakt, zag hij dat rondom de schimmel de bacteriën waren doodgegaan. Het werd de ontdekking van penicilline. Dankzij puur toeval – en de oplettendheid van meneer Fleming – worden wij tegenwoordig van nare infecties genezen. Dankzij een toevalstreffer.

Als je erover nadenkt, blijkt dat zo ongeveer alles in de wereld en in ons leven het gevolg is van toeval. Probeer maar eens na te gaan hoe je ouders, zonder wie je er niet was geweest, elkaar zijn tegengekomen, en hun ouders en de ouders daarvan. Het hangt allemaal van toevalligheden aan elkaar.

Een enorm toeval was ooit die enorme tien kilometer grote meteoriet die 66 miljoen jaar geleden op de aarde botste, de dinosauriërs wegvaagde en de rode loper uitrolde voor de zoogdieren, waaronder u en mij. Zonder die volstrekt toevallige botsing van twee hemellichamen waren we er überhaupt niet geweest.

Maar het toeval wordt liefst genegeerd. Bij beursaanvragen voor wetenschappelijk onderzoek moet je al bijna precies weten welk resultaat je gaat behalen. Voor het doen van toevallige en ongezochte serendipiteuze ontdekkingen heeft de beurzenverschaffer zelden een cent over. 

Bij het plannen van een vakantiereis moet van dag tot dag en van hotel tot hotel tevoren alles worden gepland. Liefst all-inclusive, dan is ieder toevallig idee uitgesloten om eens ergens te gaan eten waar je nooit eerder was. 

Beursaanvragen en vakantieboekingen zijn menselijke verzinsels. In de natuur komt zoiets als planning nooit voor. De natuur plant helemaal niks, de natuur vertrouwt volledig op de uitkomsten van het toeval. Maar wij mensen zijn het verleerd. We kunnen niet meer tegen toevalligheden die we niet tevoren hebben ingeschat, gepland, voorzien. 

Amor fati, koester het lot, sprak Nietzsche. Ik zou daaraan willen toevoegen: koester het onderschatte toeval. Je kunt er penicilline mee ontdekken. Of zelfs een nieuwe soort miljoenpoot, rechtstreeks afkomstig uit de onderwereld.