Hoe kijken de Duitsers naar het Nederland van nu, waar Geert Wilders de toon zet?

Denkend aan Holland zien veel Duitsers nog altijd rijen coffeeshops, felverlichte ramen met prostituees en mannen die met andere mannen trouwen. Nederland, zo denken ze, is supertolerant en ultraliberaal. In elk geval heel anders dan Duitsland, waar in alle gewesten de kerk nog altijd machtig is, waar Merkel zegt dat het huwelijk voorbehouden is aan man en vrouw en drugs alleen in de bosjes van sommige stadsparken worden verkocht. Clichés zijn nou eenmaal hardnekkig en verder dan die clichés wordt eigenlijk zelden gekeken.

Dat merk ik elke dag. Als Tagesschau een vergelijking maakt van, ik noem maar iets, huizenprijzen in de buurlanden, komt Nederland nooit in die rijtjes voor. Het gaat dan over Polen, over Frankrijk, misschien over Oostenrijk. Maar ons land zie je vrijwel nooit voorbijkomen. Toen ik de minister van Economische Zaken eens vroeg naar de Nederlandse politiek zei hij: ‘Die volg ik eerlijk gezegd niet’. En dat plan van Diederik Samsom om vluchtelingen terug te sturen naar Turkije werd in Duitse media uiteindelijk gewoon ‘het plan Merkel’ genoemd.

Het is misschien ook logisch: ze hebben negen buurlanden. Van wie er één langzaam verwordt tot een katholiek-nationalistische staat. Een ander land protesteert steeds feller tegen Merkels vluchtelingenbeleid. Met weer een ander land voerden ze in de afgelopen anderhalve eeuw drie keer oorlog en die Fransen erbij houden is al moeilijk genoeg. ‘Nederland is voor ons misschien iets wat voor jullie Denemarken is,’ zei een Duitse diplomaat mij ooit. ‘Klein landje aan het water, waar het allemaal wel goed mee gaat. Er is op dit moment genoeg aan de hand in de wereld.’

Aber das war einmal. De laatste tijd verandert er iets. En dat heeft te maken met één man: Geert Wilders. Sinds kort vragen Duitsers me: ‘Wat is er toch aan de hand bij jullie?’ Kranten staan vol met opiniestukken over ‘der Rechtspopulist Geert Wilders’. En het goedbekeken MorgenMagazin is nu al hard op zoek naar een Nederlandse journalist die op 16 maart de verkiezingsuitslag kan komen toelichten in de uitzending. Want dat in Nederland, uitgerekend in Nederland, het rechts-populisme in opkomst is snappen veel Duitsers niet. ‘Jullie zijn toch zo tolerant!’ hoor ik ze nog altijd met verbazing zeggen. Voor mijn voorganger Margriet Brandsma is het een déjà-vu vertelt ze me: ‘Dat hoorde ik na Fortuyn en Van Gogh ook al. Duitsers blijven zich verbazen over Nederland’.
Maar behalve verbazing is er deze keer ook onbehagen bijgekomen. Onbehagen over wat komen kan, als in een van de mede-oprichters van de Europese Unie een anti-Europa partij groot wordt. Onbehagen na Brexit. Na Trump. De angst dat wij de volgende zijn. Onbehagen ook over het feit dat een partij als de PVV mág bestaan. Een partij van één man, zonder leden, is in Duitsland namelijk verboden. In de Duitse grondwet (artikel 21) staat dat elke partij democratisch georganiseerd moet zijn. Bovendien moet elke partij verantwoording afleggen over waar ze hun geld vandaan halen. Dat laatste doet Wilders niet, en zoals bekend telt de vereniging PVV twee leden: Geert Wilders en een stichting waar Geert Wilders de voorzitter van is.

Op de Nederlandse ambassade leidde dat niet lang geleden nog tot een bijzondere scène. Een Duitse minister sloeg tijdens een etentje met haar vuist op tafel en riep ‘ik snap niet dat jullie politiek dat nog niet geregeld heeft!’ Gesprekken vielen stil, zenuwachtig werd er gelachen. Maar haar onbehagen was oprecht en ik hoor het van veel Duitsers die zich de afgelopen tijd wel in ons land zijn gaan verdiepen. De versnippering van ons politieke landschap en vooral het feit dat een ondemocratische beweging van één man als politieke partij kan functioneren is in Duitsland ongehoord.

Dus staat de komende tijd in Duitsland de vraag centraal: ‘Was ist da los?’ De WDR zendt er binnenkort zelfs twee documentaires over uit. Eén over de opkomst van Wilders. Eén waarin de makers op zoek gaan naar een antwoord op de vraag die veel Duitsers dus hebben: waarom ‘uitgerekend’ in Nederland het populisme al jarenlang aan het groeien is. De journalist en filmmaker Peter Wollring werkt aan die laatste documentaire mee en geeft een deel van de verklaring vanuit Duits perspectief. ‘Nederland was in de jaren 70 en 80 heel internationaal georiënteerd,’ zegt hij. Tot er na de val van de Muur iets veranderde: ‘Er viel een gemeenschappelijke vijand weg. En precies op dat moment komt ook de commerciële televisie op. Vanaf dat moment gaat het meer over Nederland zelf. Er komen Nederlandse shows. Er is meer aandacht voor het eigene. Nederlanders gingen meer naar binnen kijken, meer navelstaren’. Terwijl Duitsland aan het begin van deze eeuw veel sociale hervormingen doorvoert en niet langer ‘de zieke man van Europa’ wil zijn, lijkt Nederland alleen maar tevreden met zichzelf.

De lichtheid, het luchtige, het lockere zoals ze het hier noemen: voorheen lachten ze er om. ‘Charmant Nederland’. Maar ineens is het voor onze buren (toch wat zwaarder op de hand dan wij) een verklaring voor het succes van het populisme. Want onder die ogenschijnlijke tevredenheid en gelijkheid ging iets schuil wat de elites heel lang niet zagen. En Wilders is in het ideologische gat gesprongen dat na de ontzuiling achterbleef.
Duitse ministers slaan dus inmiddels met hun vuist op tafel. En Duitse journalisten vinden dat je er tegen in verzet moet komen, geschrokken van de opmars van Pegida en de rechts-populistische partij Alternative für Deutschland. Ze zien zichzelf als hoeders van de democratie: ‘Het populisme is in strijd met de freiheitliche demokratische Grundordnung,’ zei een hoofdredacteur op een bijeenkomst van Nederlandse en Duitse journalisten. ‘En die moet je verdedigen’. De Nederlandse journalisten zagen dat anders. ‘We zijn journalisten, geen activisten’.

Aan beide groepen werd gevraagd: wat doen jullie op de dag na de Nederlandse verkiezingen? De Nederlanders zeiden: we gaan op onderzoek uit, het land in, praten met mensen. De Duitsers zeiden: wij gaan verslag doen van het cordon sanitaire rondom Wilders en hopen dat het houdt.
Een groter verschil kan ik me niet voorstellen.