Zal een bindend referendum de kwaliteit van de samenleving verbeteren?

Het is echt niet zo dat we referenda kunnen verwachten over kwesties die de meeste onrust en ontevredenheid veroorzaken of zaken die het meest nadrukkelijk tot wantrouwen t.o.v. regering en overheid hebben geleid.

De commissie Remkes, het groepje denkers dat zich de afgelopen twee jaar gebogen heeft over het tanende vertrouwen in de democratie, is er wel uit. Het bindend referendum is het wondermiddel. Lariekoek. Referenda zullen alleen worden uitgeschreven bij onderwerpen die het regeringsbeleid of de politieke richting(en) van de regeringspartij(en) niet te zeer dwarsbomen. Het is echt niet zo dat we referenda kunnen verwachten over kwesties die de meeste onrust en ontevredenheid veroorzaken of zaken die het meest nadrukkelijk tot wantrouwen t.o.v. regering en overheid hebben geleid. Het rapport zelf zegt het al: “Natuurlijk zijn er voorwaarden; niet elk onderwerp is geschikt voor een referendum”. Zie hier de vluchtweg.

Marginale zaken Referenda over een paar tientjes meer bij het minimumloon of de bijstandsuitkering? Vergeet het maar, net zo min dat u en ik een volksraadpleging kunnen verwachten over de hoogte van de ziektekosten, die van de pensioenleeftijd, de armoedebestrijding of de kosten van de kinderopvang. Wij burgers zullen slechts over in relatie tot de kwaliteit van ons bestaan marginale zaken worden geraadpleegd. We zullen wat directer mogen meepraten over de opvang van asielzoekers, het afschieten van herten, over openingstijden van winkels of, als uitersten, aanpassing van de euthanasie- of abortuswetgeving.

Het referendum zal niet meer dan het snoepje zijn waarmee het kind weer even rustig wordt gehouden. Systeemfouten zullen niet aan de orde zijn. De steeds groter wordende afstand tussen arm en rijk zal niet aangepakt worden, de beloningen van managers en bestuurders, de macht van de banken en andere financiële instellingen, afgezien van wat cosmetische aanpassingen, al evenmin.

Bovendien komt de voorgestelde verfijning van de democratie, elke poging om de burger meer bij het bestuur te betrekken, te laat. De burger voelt zich al tijden lang niet serieus genomen, waardoor de democratie niet onder grote druk staat, zoals vele deskundigen beweren, maar feitelijk door de maar voortdurende en steeds grotere ongelijkheid – een ontwikkeling waarvan nu ook de lagere middenklasse de dupe lijkt te worden – al onder die druk aan het bezwijken is. De stagnerende groei en vooruitgang – voor het eerste sinds WOII maken nieuwe generaties mee dat ze het met minder moeten gaan doen dan de voorgaande generaties – het ontbreken van goede antwoorden en de volstrekte machteloosheid van de overheden met betrekking tot de milieuproblematiek geven het laatste zetje.

Populisme In steeds meer landen wijken de burgers uit naar partijen die het met de democratische beginselen wat minder nauw nemen, in de hoop dat die nieuwe orde, het populisme, wel antwoord weet te geven op de vragen en problemen waar de burger mee worstelt of die tenminste het gevoel dat die burger serieus wordt genomen weer terugbrengt. Dat de democratie in ernst in het geding is blijkt niet alleen uit de opkomst van dat populisme. Recent werd bekend dat ruim 45% van de Fransen om een sterke leider roept. Een autocraat ten koste van de democratie zoals Hongarije met Victor Orban. (De protesten tegen de zogeheten slavenwet van Orban geven hoop dat de Hongaarse kiezer van zijn dwaling terugkomt.) De ontwikkelingen in o.a. Polen, Oostenrijk en Italië zouden zo maar een glijdende schaal in autocratische richting kunnen zijn.

De populisten en voorstanders van een sterke leider weten zich gesterkt door de ontwikkelingen in China. In een artikel dat in april op de website van Foreign Affairs werd gepubliceerd zeggen Roberto Foa en zijn collega Yascha Mounk van de universiteit van Harvard dat ondemocratische landen als China, Rusland en Saoedi-Arabië binnen vijf jaar samen rijker zijn dan de westerse liberale democratieën. Autocratische regimes hebben dus de burger kennelijk wat te bieden. Vele landen merken dan ook dat het autocratische pad, met China als grote voorbeeld, lucratief kan zijn.

Voor een land als Pakistan is China als autocratie met democratische kenmerken al een voorbeeld en het lijkt een kwestie van wachten op meer landen die de oversteek naar deze bestuursvorm zullen maken. De toenemende grote ontevredenheid, al dan niet tot uitdrukking gebracht met gele hesjes, zal de katalysator zijn. Het is te hopen dat de democratie snel de juiste antwoorden weet te vinden. Of die in de aanbevelingen van de commissie Remkes besloten liggen zal de tijd leren. Tijd die we eigenlijk niet meer hebben.