Waarom leert Nederland niet van Edward Snowden?

Als iets de laatste jaren de machtsverhouding tussen de staat en de burger weer een beetje heeft rechtgetrokken dan zijn het de databankonthullingen van Wikileaks, de Panama papers en de Snowden files. Ze openbaren de realiteit achter de officiële façade van nationale staten en officiële instanties. Deze blik achter de schermen is niet altijd even verheffend, maar geeft burgers een beter idee van wat er werkelijk in hun naam gebeurt achter het rookgordijn van politieke spin en pr-praatjes van persvoorlichters.

Voor diegenen die het electoraat zien als onnozele schapen die bestuurders maar beter niet voor de voeten moeten lopen is dat misschien een kwalijke zaak, maar voor hen die democratisch burgerschap een warm hart toedragen is dat een positieve ontwikkeling. De mensen die deze doorkijkjes op de macht hebben mogelijk gemaakt ― Chelsea Manning, Julian Assange, Edward Snowden ― hebben daar meestal een hoge prijs voor moeten betalen, ook al lijkt het tij zich voor hen langzaam te keren.

Een aantal dagen terug gaf Eric Holder — voormalig openbaar aanklager onder Barack Obama — in een interview toe dat Edward Snowden de Verenigde Staten een dienst had bewezen met het lekken van informatie over de ongerichte spionageactiviteiten van de National Security Agency (NSA). Snowden verschuilt zich nog steeds in Rusland en staat nog steeds op de most wanted lijst van de VS, maar de erkenning van Holder dat Snowden echte misstanden aan de kaak heeft gesteld met het lekken van de Snowden files, lijkt een eerste stap in zijn rehabilitatie als een bonafide klokkenluider. (Wat overigens niet will zeggen dat Holder hem niet nog steeds achter de tralies wil hebben.) Snowden is niet in de eerste plaats een spion en een landverrader, lijkt Holder toe te geven, maar iemand die heeft duidelijk gemaakt dat het ongericht op grote schaal opstofzuigeren en opslaan van communicatiedata van onschuldige en onverdachte burgers, in de hoop daar later mogelijk verdachte zaken uit te filteren, de privacy van gewone mensen schaadt en de grens van wat een fatsoenlijke rechtsstaat met haar burgers mag doen overschrijdt.

Nederlandse toondoofheid Tegenover dit voortschrijdend inzicht aan de andere kant van de oceaan, staat de rechtsstatelijke toondoofheid van de Nederlandse regering. Waar de Amerikaanse regering met het schaamrood op de wangen de NSA programma’s die Snowden aan het licht heeft gebracht terugdraait, kiest de Nederlandse regering simpelweg voor de vlucht naar voren en de legalisering van de omstreden praktijken met haar voorstel voor een nieuwe Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten ( Wiv ). Op dit voorstel is, sinds het vorig jaar werd geïntroduceerd, al veel kritiek gekomen, maar Ronald Plasterk lijkt het standpunt te huldigen dat we gegroeide praktijken van de geheime diensten als iets onvermijdelijks moeten accepteren. In het aangepaste voorstel dat vorige maand naar de Volkskrant werd gelekt, houdt de regering dan ook onveranderd vast aan het massaal aftappen van het internetverkeer. Het probleem is kennelijk niet dat de burgers op industriële schaal door hun eigen regering bespied worden, het probleem is alleen dat het voorheen nog niet netjes geregeld was.

De oplossing van Plasterk toont wel enige overeenkomst met het regime dat nu in de VS wordt afgebouwd, bulkverzameling van telefoon- en dataverkeer met een ondoorzichtig en oncontroleerbaar systeem van intern toezicht. Er zijn wel verdedigers van dergelijke vormen van inlichtingenverzameling. Michael Hayden, voormalig directeur van de NSA en de CIA en een van de architecten van het systeem, schreef er recentelijk een vurig pleidooi voor in zijn recente boek Playing to the Edge: American Intelligence in the Age of Terror. In het post 9/11 tijdperk moeten volgens Hayden de veiligheidsdiensten tot op de grens van het betamelijke opereren ― vandaar de titel Playing to the Edge ― ook al verdiend dat vanuit het oogpunt van de burgerrechten geen schoonheidsprijs.

Het is echter de vraag hoe overtuigend het pleidooi van Hayden is. Er stinkt nogal wat aan het programma dat Hayden in de hoogtijdagen van de Global War on Terror (GWOT) mede tot stand heeft gebracht. Als een van de architecten heeft hij er nu alle belang bij om er een positieve draai aan te geven. Grootschalige spionage en marteling-light heeft Amerikanen gevrijwaard van tal van aanslagen bezweert hij. Aan de effectiviteit van de Hayden aanpak wordt echter door veel deskundigen getwijfeld. Het heeft geleid tot een onoverzichtelijke oceaan aan gegevens waarin mogelijk waardevolle informatie verloren gaat en het heeft de goede naam van het westen op het gebied van burger- en mensenrechten te grabbel gegooid.

Hypocrisie Maar Hayden worstelt tenminste nog met de vraag of zijn programma’s wel door de rechtstatelijke beugel kunnen. Hypocrisy is the homage that vice pays to virtue zegt men in het Engels: Hypocrisie is het eerbetoon van de verdorvenheid aan de deugdzaamheid. Dat is een eerbetoon waar de Nederlandse regering geen boodschap aan heeft. Hun Wiv gaat niet tot op de grens van het betamelijke, maar verlegt die grens simpelweg zodat alle onverkwikkelijke praktijken juridisch afgedekt zijn. Probleem opgelost.

Voor wie dit allemaal rechtsstatelijk gezeur vindt over noodzakelijke praktijken die ons veilig houden, moet eens goed om zich heen kijken. Wat als straks president Donald Trump over dergelijke bevoegdheden kan beschikken, of minister president Geert Wilders, of president Marine Le Pen? Ruime bevoegdheden en een infrastructuur voor grootschalige inlichtingenverzameling kunnen eenvoudig tot misbruik leiden, zeker als hele bevolkingsgroepen als een gevaar voor de samenleving worden neergezet.