Onzekere fanatici domineren het debat

De Hollandse nuchterheid is misschien wel de belangrijkste ‘traditie’ waar we zuinig op moeten zijn in deze tijden. Zij is in elk geval te ver naar de achtergrond geraakt in de discussie over zwarte piet. De gemoederen zijn zo verhit geraakt dat de vraag rijst: gaat het niet eigenlijk over iets anders?

Bas Heijne (NRC) opperde dat “het gaat om miskenning. Het gaat om minderheden – niet alleen zwarte – waarvan steeds wordt geëist dat ze meedoen, maar die tegelijk te verstaan wordt gegeven dat ze er niet bij horen.” Volgens Sheila Sitalsing (Volkskrant) loopt de kloof “tussen zij die vrede hebben met de teleurstellingen in het leven en met hun eigen tekortkomingen en zij die het niet kunnen verkroppen dat de boel weleens tegenzit” – en die daardoor in hun verongelijktheid verstrikt zijn geraakt.

Miskenning en verongelijktheid dus. Maar er is nog een ander psychologisch element dat meedoet in deze grimmige cocktail: ‘defensive zeal’ * (defensieve bevlogenheid). Hoe stelliger iemands opvattingen, des te meer innerlijke twijfel erachter schuilgaat. Volgens onderzoeksresultaten doet dat verschijnsel zich vooral voor bij mensen met een positief zelfbeeld. Die houden niet van twijfelen en aarzelen. Als ze onzeker zijn, geven ze even wat extra gas en worden hun opvattingen extremer en radicaler. De onzekerheid kan over iets heel anders gaan. Twijfels of je er wel bij hoort, of je voor vol wordt aangezien, of je partner de ware voor je is, of je het goede besluit hebt genomen op je werk – dat allemaal kan ertoe leiden dat bijvoorbeeld je politieke overtuigingen extremer worden. 

Mensen met een gezonde dosis zelfwaardering – en dat hebben de meesten van ons, met dank aan onze verborgen innerlijke trukendoos voor zelfbedrog – zijn dus geneigd onzekerheden te overstemmen met stelligheid en fanatisme. Verschillende levensdomeinen lijken daarbij als communicerende vaten te werken. Zo is gebleken dat mensen twijfels over een persoonlijk dilemma kunnen compenseren met meer extreme politieke opvattingen, en dat ze twijfels over hun politieke opvattingen weer compenseren door zichzelf of hun eigen groep extra veel positieve eigenschappen toe te dichten.

De onbedwingbare neiging om zieltjes te winnen hangt hier ook mee samen, vermoed ik: als anderen jouw mening delen, is dat een ‘bewijs’ dat het klopt. Gaan anderen er tegenin, of – nog erger misschien wel – trekken ze zich er niks van aan (tóch witte pieten!!) dan is dat een persoonlijke krenking. Via de communicerende vaten activeert dit precies de onzekerheid waar het mee begonnen was, die vervolgens in de vorm van miskenning en verongelijktheid wordt geuit. Maar niet alleen dat: gekwetste ego’s zijn een rijke bron van agressie.**

Het huidige maatschappelijke klimaat biedt veel ruimte aan de gevolgen van een wankele hoge eigendunk: een narcistische cultuur waarin we met kracht mogen uitkomen voor al onze opvattingen (want “ik heb recht op mijn gevoelens!”) zelfs als die beledigend zijn, en waarin de media veel meer ruimte bieden aan mensen met boude, provocerende stellingen dan aan gematigde twijfelaars – die zijn immers niet erg spannend. Helaas, want in de woorden van Bert Wagendorp: “het is de twijfelaar die zich het dichtst bij de waarheid weet”. 

De twijfelaar is vaak iemand die innerlijk wat steviger in het zadel zit, en het daardoor minder beangstigend vindt om ook eens door de bril van anderen te kijken. Als we dat allemaal wat vaker doen, komen we niet alleen dichter bij de ‘waarheid’, we leren ook weer eens iets van elkaar. En het kan dan nog echt gezellig worden ook.

* McGregor, I. (2001). Defensive zeal: Compensatory conviction about attitudes, values, goals, groups, and self-definition in the face of personal uncertainty. In: S. Spencer, S. Fein, & M.P. Zanna (Eds.), Motivated social perception: The Ontario symposium: Erlbaum.

** Baumeister, R. F., Smart, L., & Boden, J. M. (1996). Relation of threatened egotism to violence and aggression: The dark side of high self-esteem. Psychological Review, 103, 5–33.

Het laatste boek van Roos Vonk is Je Bent Wat Je Doet

Volg Roos ook op Twitter, Facebook

cc-foto: Jorge de Sousa Costa