Niet alleen bij de NPO moeten omstanders en verantwoordelijken leren van dit rapport

Niets zien, niets horen, niets doen. Hoe kan dat? In de gesprekken over het rapport Van Rijn en de interviews van de Volkskrant is het bekende omstander-effect te herkennen.* Dat speelt niet alleen een rol in de klassieke situaties, zoals een ongeval of een ruzie van onbekenden op straat, maar ook bij grensoverschrijdend gedrag op de werkvloer: Als anderen niet ingrijpen, dan kan dit blijkbaar, is de gedachte.

In de psychologie heet dat informationeel conformisme: je gedrag wordt beïnvloed door de informatie die je haalt uit het gedrag van anderen. Bijvoorbeeld dat er geen probleem is wanneer niemand ingrijpt – waarbij we vaak ten onrechte veronderstellen dat anderen beter weten wat er aan de hand is dan wijzelf. Daarnaast is er ook normatief conformisme: mensen zijn van nature groepsdieren en vermijden gedrag waarmee ze buiten de boot kunnen vallen of de boot aan het deinen brengen (don’t rock the boat). Als iedereen bepaalde uitingen of handelingen gedoogt, zou je ongemak veroorzaken als je er iets van zegt, of anderen zouden je een lastpak vinden.

Belangrijk hierbij is dat grensoverschrijdend gedrag vaak ambigu is, in een grijs gebied ligt waardoor je het op verschillende manieren kan interpreteren. Dat geldt zowel voor omstanders als slachtoffers – en uiteindelijk ook voor daders, als ze geen signaal krijgen: ook zij gaan hierdoor denken dat het oké is.

Klein houden

Niets zien, niets horen: ‘Eigenlijk realiseerde ik me na de publicatie pas echt de ernst van wat er was gebeurd’, zegt een oud-medewerker van DWDD. ‘Voor mezelf hield ik het altijd zo klein mogelijk.' Dit illustreert hoe we ons eigen gedrag voor onszelf rechtpraten met behulp van onze innerlijke spindoctor. Dat doen niet alleen daders (‘Ze lacht er zo vriendelijk bij, ze zal het heus wel leuk vinden’) maar ook omstanders en slachtoffers.

Dit speelt een enorme rol bij het zwijgen: het niets doen, niets zeggen. Het is ongemakkelijk en soms ook riskant (bij machtsverschillen) de confrontatie aan te gaan, dus je gaat het downplayen: zo erg was het nu ook weer niet. Daarmee begeef je je op een hellend vlak: door tegen jezelf te zeggen dat je niet in hoeft te grijpen, zeg je dat impliciet ook tegen anderen, en verlaag je de drempel om een volgende keer iets te doen. Zo kan dit type gedrag klein beginnen en geleidelijk steeds erger worden, zoals vermoedelijk ook bij DWDD gebeurd is.

Zelfonderzoek

Ik zie nu op sociale media mensen die zeggen: dat zou mij niet overkomen. Daar geloof ik niets van, dat is gebrek aan zelfonderzoek. Wanneer mensen daadwerkelijk in een situatie komen, reageren ze altijd anders dan ze denken, is uit veel experimenteel onderzoek gebleken (beschreven in Mijn ego heeft altijd gelijk). Bedenk ook dat het vaak klein begint waardoor je twijfelt of het erg genoeg is om er iets van te zeggen. In combinatie met weerstand om uit je comfortzone te komen is de keus dan snel gemaakt.

Niet alleen bij NPO moeten omstanders en verantwoordelijken leren van dit rapport, eigenlijk wij allemaal: oordeel niet te snel, denk niet te snel dat het anders zou lopen als het jou overkomt. Vraag jezelf liever af of je je kunt voorstellen dat ook jij zou zwijgen in bepaalde omstandigheden en waarom – omdat je het leuk wilt houden, geen spanning wilt veroorzaken, niet de party-pooper wilt zijn. Als we dat doen leren we er allemaal iets van.

* Veel mensen menen ten onrechte dat dit effect 'debunked' is, maar niets is minder waar.

** Roos Vonk publiceerde onlangs: Mijn ego heeft altijd gelijk, van zelfbedrog naar zelfkennis (Meulenhoff 2023). Reacties op grensoverschrijdend gedrag en onjuiste inschattingen van eigen gedrag komen daarin uitvoeriger aan de orde.