Neem de standpunten van populistische kiezers serieus

Als de populistische politiek door gematigde politici de maat wordt genomen dan blijft één groep al jaren stelselmatig buiten schot: de kiezers die tegen de gevestigde orde in opstand zijn en die opportunistische avonturiers als Geert Wilders, Donald Trump, Marine le Pen, en Nigel Farage hun verkiezingsoverwinningen bezorgen. Je moet de voorkeuren en keuzes van deze burgers wel serieus , maar niet letterlijk nemen, is het veelgehoorde adagium.

Journalisten en onderzoekers die het achterland in worden gestuurd om de stemming te peilen onder de globaliseringsverliezers berichten steevast dat de keuze voor een populistisch alternatief moet worden gezien als een wilde sprong in het duister van burgers die door de wereld in de steek zijn gelaten en die ten einde raad zijn. Hun stem op de PVV, het Front National, of Donald Trump is niet zozeer een teken van vreemdelingenhaat of een verlangen naar autoritair gezag, wordt dan gezegd, maar een schreeuw om hulp. Het antwoord is ook al jaren hetzelfde: We moeten begrip tonen voor de onvrede van veel medeburgers. We moeten ze proberen terug te leiden naar het gematigde midden en ze niet wegzetten als racisten of rechtsextremisten. Wie om zich heen kijkt in Europa en de VS moet echter concluderen dat deze respons gefaald heeft. Het heeft de populistische extremen niet afgezwakt, het heeft ze genormaliseerd.

Dat wil niet zeggen dat er geen grote kern van waarheid in deze analyse steekt. Drie decennia globalisering en de neoliberale vermarkting van het maatschappelijke leven zijn niet fantastisch uitgepakt voor grote groepen burgers. Maar het is één ding om boos te zijn over je flexibele McJob voor bepaalde tijd, of over de aftakeling van de wijk waarin je altijd gewoond hebt, het is heel wat anders om de Koran te willen verbieden of mensen die één van de grote wereldgodsdiensten aanhangen ondergronds te willen jagen, om een tweetal populaire punten van de PVV te nemen.

In een artikel in The Guardian stelt Nick Cohen dat zowel links als rechts het extremisme te lang op zijn beloop hebben gelaten, dat ze te lang hebben gedacht dat het zo’n vaart niet zou lopen, of dat ze de boze burgers te slim af zouden zijn en voor hun karretje zouden kunnen spannen. Nu populistische stromingen aan beide kanten van de oceaan de tradities en fundamentele waarborgen van onze democratische rechtsstaten dreigen te verscheuren is het volgens Cohen de hoogste tijd om een historische les ter harte te nemen die we nooit hadden moeten vergeten, namelijk dat burgers die extreme standpunten omarmen, engerds die ze verder opjutten en cynische leiders die ze voor hun eigen doeleinden willen gebruiken vanaf dag één bestreden moeten worden.

Tot nog toe zien veel politici de boze burgers niet zozeer als een gevaar, maar als een electorale kans. Sterker nog, aan de groep globaliseringsverliezers kleeft vaak een zweem van morele superioriteit. De sympathie gaat uit naar groepen die het slachtoffer zijn van wereldwijde sociale en economische processen, niet de elites die ervan profiteren. Aan het perspectief van de gedupeerden wordt een zeker moreel gezag toegekend. Als journalisten en politici over deze groep spreken dan vervallen ze vaak tot een soort postindustriële rampspoed-porno vol pathos en vol nostalgie naar de tijd dat iedereen een baan voor het leven had en ouderen konden rekenen op een geïndexeerd pensioen. Mensen die het harde gelag moeten betalen van de globalisering, lijkt de insteek, moet je niet kwalijk nemen dat ze zich afreageren op nieuwkomers en moet je niet doorzagen over standpunten die misschien indruisen tegen een aantal abstracte rechtsstatelijke principes.

Met dergelijke accommodatie is het niet vreemd dat de gevestigde Nederlandse partijen de ontevreden kiezers niet terug naar het gematigde midden hebben geleid, maar dat de boze burgers de standpunten van de politieke partijen juist extremer hebben gemaakt. In het rapport van de Commissie Rechtsstatelijkheid in Verkiezingsprogramma’s 2017 van de Nederlandse orde van advocaten wordt melding gemaakt van een zorgwekkende groei aan plannen in deze verkiezingscyclus die in strijd zijn met een aantal kernwaarborgen van de rechtsstaat. Niet alleen de PVV, maar ook de VVD, VNL, de SGP en het CDA doen in deze verkiezingsronde voorstellen die fundamentele rechten en vrijheden aantasten, of inbreuk maken op het recht op een behoorlijk proces.

De voorzitter van de commissie, rechtsfilosoof Wouter Veraart, stelt in NRC Handelsblad dat hij met het rapport vooral kiezers bewust wil maken: “Het lijkt leuk, om mee te gaan met de onvrede en een proteststem uit te brengen. Maar je doet dan wel iets met ons land, je zet vrijheden waar je zelf van profiteert op het spel door op één van de partijen te stemmen die nu de rechtsstaat willen ontmantelen. Want dat is in feite wat ze voorstellen. En uit niets blijkt dat het een grap is.”

Dat het allemaal geen grap is, en het lachen ons snel zal vergaan, is nu voor iedereen duidelijk te zien aan de andere kant van de oceaan. De enige reden dat Trump er niet in is geslaagd om al in zijn eerste maand belangrijke hoekstenen van de Amerikaanse rechtsstaat te slopen ― denk aan zijn Travel Ban (feitelijk een immigratiestop voor moslims, inclusief moslims met een verblijfsvergunning) en zijn open aanval op de rechterlijke macht ― is omdat zijn incompetentie nog groter is dan zijn vernielzucht. Zijn regering, en zijn greep op de werkelijkheid, zijn in ras tempo aan het desintegreren. Het ziet er niet naar uit dat Trump nog lang op deze weg zal kunnen doorgaan. (Een weddenschap of Trump zijn eerste termijn zal afmaken, betaalt bij het Engelse Ladbrokes inmiddels nauwelijks meer uit: 11/10.) De Amerikaanse instituties lijken hem momenteel als een gevaarlijke indringer uit te stoten, maar van een Amerikaanse president ben je zomaar niet af en een kat in het nauw maakt rare sprongen.

Maar, zult u zeggen, is dit geen verraad van de kiezers? Kiezers hebben toch het recht om voor een populistisch programma te kiezen als ze dat willen. Zeker, maar de politieke systemen van het westen zijn niet simpelweg democratieën, het zijn democratische rechtsstaten. Met ander woorden, het zijn systemen waar ook de democratische meerderheidsbesluiten aan rechtsstatelijke principes gebonden zijn, en waar ook de fundamentele rechten van minderheden beschermd moeten worden als de plannen van de meerderheid daar inbreuk op maken ― dat is de reden waarom de Federale rechter ze in Amerika kan tegenhouden. (Het Nederlandse equivalent, de toetsing aan internationale mensenrechtenverdragen, is overigens iets waar de VVD vanaf wil.)

Bovendien moeten we het electorale mandaat van Trump ook niet overschatten. Zelfs als we bemoeienis van Rusland buiten beschouwing laten won Trump met slechts 63 miljoen stemmen, bijna drie miljoen minder dan Clinton en slechts 27,2 procent van het Amerikaanse electoraat. (Verreweg de grootste groep waren de niet-stemmers. Trump had in absolute termen relatief weinig stemmen. Hij heeft de verkiezingen vooral gewonnen omdat veel Democratische kiezers niet voor Hillary Clinton kwamen opdagen.) Met ander woorden, Trump heeft gewonnen, maar geen mandaat voor een radicale nieuwe koers.

Ook in de meeste Europese landen zijn de populisten nog steeds minderheden. Toch beheersen ze overal het publieke debat en weten ze de meeste media-aandacht te trekken. Het rechtse populisme is duidelijk waar de energie zit. Hun bewegingen lijken samen te vallen met de richting waarin de maatschappij zich aan het ontwikkelen is. Maar de winst van het populisme is helemaal geen vanzelfsprekendheid waar we ons bij neer moeten leggen. Het populisme bepaalt alleen de toekomst als gematigde burgers en politici zich er niet tegen verzetten.