Maakbare waarheid

Mensen zijn onbewust geneigd informatie te vergaren die bevestigt wat ze al dachten. Iemand die we bijvoorbeeld als een gezellige feestneus zien, benaderen we anders dan iemand die we als introverte boekenwurm inschatten – met als gevolg dat we ook eerder het bijbehorende gedrag aan de ander ontlokken. Een conflict bespreken we eerder met mensen van wie we verwachten dat ze ons steunen dan met iemand die partij kan kiezen voor onze tegenstander. En wanneer we de krant lezen, kijken we langer naar nieuws dat in ons straatje past dan naar berichten die ons wereldbeeld onderuithalen.

Deze  confirmation bias  werkt onbewust, dus we herkennen deze neiging vaak niet bij onszelf, maar wel bij ánderen. We zien onze eigen visie op de werkelijkheid als een betrouwbare, objectieve afspiegeling van de feiten. Iemand die de dingen anders ziet dan wij, moet dus wel slecht geïnformeerd zijn, of dom, vooringenomen, beïnvloed door eigenbelang of zelfs corruptie. In het algemeen nemen we aan dat de oordelen van anderen meer ten prooi zijn aan dergelijke vertekeningen dan van onszelf.

Onze onbewuste spin doctor krijgt de laatste jaren steeds meer assistentie van de filter bubble op internet en sociale media: via Google en Facebook krijgen we met name die berichten te zien die ons bevallen. Werkt onze eigen psychologische defensie al zonder dat we het zelf beseffen, de wegen van Google en Facebook zijn voor ons al helemaal ondoorgrondelijk. Door de beperkte kring van bronnen waaraan we blootstaan, krijgen we ongemerkt een eenzijdige kijk op de wereld, een kijk die aansluit bij wat we ‘leuk’ vinden. Dat de harde werkelijkheid soms buiten beeld valt, is voor velen al niet eens meer een overweging: harde feiten, bijvoorbeeld over klimaatverandering, worden afgedaan met ‘dat is jouw mening’.

Een mooi voorbeeld was te zien in een tv-straatinterview waar een vrouw zei dat ‘buitenlanders onze banen inpikken’: dat wist ze zo zeker ‘want dat stond op Facebook’. Ik zie zelf geregeld hoaxes op Facebook waarin bijvoorbeeld verteld wordt over een Syriër die naar Nederland kwam; hij had thuis twintig vrouwen en die kregen allemaal geld van de Nederlandse staat. Als dergelijke gratis propaganda – die gretig wordt gedeeld – vaker wordt verzonnen door kiezers van bepaalde partijen, kan dat die partijen systematisch bevoordelen.

In Buitenhof vertelde Tom-Jan Meeus afgelopen zondag dat positief nep-nieuws over Trump (bv. dat kandidaat Clinton hem de hemel in prees) op Facebook een hogere commerciële waarde heeft dan ware berichten (bv. het nieuws dat Trump geen belasting betaalde): de onjuiste pro-Trump-berichten hebben een hogere advertentiewaarde want ze worden meer gedeeld door Amerikanen. Geheel via de neoliberale weg ontstaat dus meer vraag naar goed scorende hoaxes en minder vraag naar ongemakkelijke waarheden – die dientengevolge minder in beeld komen.

De oude stelling van sociaal psychologen dat mensen hun eigen werkelijkheid creëren, krijgt zo wel een zeer navrante dimensie. We waren al verantwoordelijk voor ons eigen succes, en ons eigen geluk, maar nu maken we ook onze eigen waarheid. In onze bubbel zien we de wereld die we zelf gekozen hebben. Het griezelige is dat de ‘echte wereld’ (in mijn ogen) – de wereld waarin Trump geen belasting betaalt, klimaatverandering gaande is, en we dankzij het neoliberalisme steeds meer worden geregeerd door grote bedrijven – niet verdwijnt, en dat ons handelen reële gevolgen heeft in die wereld – ook als we die gevolgen niet zien.

De ‘echte’ werkelijkheid stelt grenzen aan het Amerikaanse maakbaarheidsideaal. Die worden mogelijk deze week bereikt als Trump de verkiezingen verliest: in zijn ogen móet er dan wel fraude in het spel zijn. In zijn wereld is het ondenkbaar dat hij verliest. In zijn wereld kan de gewenste werkelijkheid afgedwongen worden. De ultieme maakbare waarheid, deze week in het land van ongekende mogelijkheden. Stay tuned.