Kan Nederland een fascistisch land worden? En wat is dan fascistisch?

Wetenschappers en journalisten zijn heel terughoudend in het gebruik van de kwalificatie ‘fascist’. Waar de vorige Tweede Kamervoorzitter – de fascist Martin Bosma – in zijn functie zich al tegen de term extreemrechts verzette, zie ook Han van der Horst recent op Joop  – hanteren zij liever termen als ‘illiberaal, ‘autoritair’, ‘rechts-populistisch’ of ‘antidemocratisch’ als het bijvoorbeeld gaat om de fascistische coup van Donald Trump.

Parlementaire fascisten proberen steevast onder de beladen kwalificatie uit te komen door erop te wijzen hoezeer zij verschillen van het historische nationaalsocialisme en de bijbehorende parafernalia. ‘De wolf was populair bij de Nazi’s, maar wij willen hem juist massaal afschieten!’ En anders dan vroeger kan tegenwoordig ook een en dezelfde fascistische beweging zowel antisemitisch als pro-Netanyahu zijn. MAGA bijvoorbeeld. Daarom spreken onderzoekers nu minder van een fascistische ideologie dan van een fascistische strategie.  Die hanteert een scenario dat uit verschillende stappen bestaat en gebruik maakt van verkiezingen.

Parlementaire fascisten distantiëren zich dan ook categorisch van hedendaagse clubjes die onbekommerd met de stadhoudersvlag zwaaien, de Hitlergroet brengen, hakenkruisen vertonen en geweld gebruiken. Daartoe roepen wij niet op, stellen politici als Wilders altijd nadrukkelijk. Een trucje. 

Want lees Judith Butler, tegenwoordig vooral bekend om interessante boeken over gender (en haar dreigend ontslag wegens ‘antisemitisme’, zelf Joods-Amerikaans). Zij publiceerde in 1997 Excitable Speech: A Politics of the Performative. Daarin beschreef ze het performatieve karakter van taal. Woorden kunnen niet alleen direct – ‘sesam open u!’  - aanzetten tot handelingen, maar ook indirect – ‘Jullie zijn de baas, niet de burgemeester’. Via hun trucje hopen demagogische opruiers als Wilders juridische vervolging te voorkomen. Dat is slimmer dan het gebruik van codes en hondenfluitjes. ‘Boreaal’ en ‘88’ plegen genadeloos door de media te worden ontmaskerd.

Een van de stappen richting fascisme is het afnemen van respect voor de rechtsstaat. Onthullend hierover was onlangs een toets van de laatste verkiezingsprogramma’s die Nederlandse Orde van Advocaten (NOVA) had uitgevoerd. Ik geeft het resultaat tussen haakjes. Het eerste cijfer toont hoeveel punten in strijd zijn met beginselen van rechtsstatelijkheid, het tweede hoeveel er een risico vormen voor de rechtsstaat. FvD (24/18), PVV (23/14), JA21 (18/15), SGP (13/15) en BBB (12/16). 

Opvallend is dat JA21 rechtsstatelijk nog alarmerender scoort dan SGP en BBB. Desondanks overwegen drie partijen met JA21 een coalitie te vormen. Hun NOVA-score: VVD (9/20), CDA (1/9) en D66 (1/1). Positieve voorstellen om daarentegen de rechtstaat juist te versterken en verbeteren, komen van andere partijen: GL-PvdA (21), PvdD (21), Volt (18), SP (12).  De ‘positieve’ rij wordt gesloten door PPV (0) en JA21 (0). Merkwaardig genoeg wordt GL-PvdA door VVD en CDA als veel te radicaal bevonden, maar mag JA21 gezellig meedoen.

In Amerika tellen media de leugens van Donald Trump. Jammer dat de leugens en halve waarheden van onze politici uit bovengenoemde partijen niet worden geteld (al die ‘nareis op na nareizen’). Immers een directe bedreiging van de democratie, zeker als bewindslieden liegen tegen het parlement, lagere overheden en journalisten. 

Een andere bedreiging schuilt in het negeren van uitspraken van instituties als de Raad van State, zoals BBB-minister Wiersma pleegt te doen. Zij liegt overigens ook glashard over het aantal zelfmoorden onder boeren. Nog een stap verder is een hetze voeren tegen deze instituties en tegen kritische media. En nog weer verder gaat het tot vijand en verrader verklaren van politieke tegenstanders. 

U mag zelf vaststellen hoeveel stappen – bruine vinkjes - bovengenoemde partijen hebben genomen.

Lex Bohlmeijer interviewde voor De Correspondent Léonie de Jonge en Gerrit Voerman, die recent onderzoek hebben gedaan naar extreemrechts. Als de drie hoofdkenmerken noteerden zij: nativisme (eigen volk eerst), autoritarisme (sterk hiërarchisch geordende staat) en populisme (het zuivere volk tegenover de gecorrumpeerde elite). ‘We hebben discussie gehad of we de BBB mee moesten nemen, en dat geldt ook voor de VVD en SGP. Uiteindelijk hebben we ons toch gehouden aan de vier “usual suspects”, dus de klassieke radicaal rechts-populistische partijen. Dat wil zeggen: de PVV, Forum voor Democratie, en de afsplitsers van Forum: BVNL en JA21.’  

Jammer, die beperking tot de usual suspects, vindt interviewer Bohlmeijer. Maar helaas, ook hij schroomt om SGP onder uiterst rechts te rekenen. Ondanks alle bruine vinkjes die bij de orthodox gereformeerden kunnen worden gezet. Zie ook de score van de NOVA hierboven.

Rosan Smits van De Correspondent gaat in haar boek Dit is fascisme iets verder dan De Jonge en Voerman. Haar omschrijving, halverwege het boek, is te krachtig en te inspirerend om niet integraal te citeren.

"Het fascisme holt een democratie uit. Het begint met taal, niet met tanks. Met verkiezingen, niet met een staatsgreep. En het krijgt een kans dankzij mensen die denken dat het allemaal niet zo’n vaart zal lopen.  We slaan weer die weg in. Niet met honderdduizenden marcherend door de straten, zoals in de twintigste eeuw, maar met de electorale opmars van uiterst rechtse partijen in de VS en Europa, en de stille tred van lobbyisten in de politieke wandelgangen. Met routekaarten van ultraconservatieve denktanks, online trollegers, Wokebusters (…) de algoritmes en de miljarden van techbazen, die ons digitale leven beheersen."

Ze geeft in Dit is fascisme ampele voorbeelden hiervan en steunt op een indrukwekkende hoeveelheid voorgangers, onder wie Umberto Eco (1995), Robert Paxton (2006) en Timothy Snyder (2017).

Al met al, vijf partijen in onze Tweede Kamer die een derde van de zetels innemen en volgens internationale criteria extreemrechts zijn. Volgens dezelfde internationale onderzoeken kunnen fascisten in onze dagen pas aan de macht komen als ze genormaliseerd zijn door traditioneel rechts. Wanneer dat fascistische standpunten overneemt en/of samen met hen regeert. Hoe dat normaliseringsproces zich hier en in onze buurlanden voltrekt, lijkt mij stof voor een nieuw stuk.