Europa, kiezen of delen

Over twee weken zijn er Europese verkiezingen. De verwachting is dat de Eurosceptische partijen goede zaken zullen doen, maar geen meerderheid zullen halen. Het gevolg van die uitslag zal stilstand zijn. De eurosceptici zullen hun zin niet krijgen en pro-Europese politici en bestuurders zullen in hun schulp kruipen en zeggen dat we pas op de plaats moeten maken. Dat is geen aantrekkelijk scenario, want stilstand is voor Europa eigenlijk geen aantrekkelijke optie.

Europa is geen voltooid samenwerkingsverband, maar — na de invoering van een gezamenlijke munt — een federatie in ontwikkeling, gericht op “ever closer union” . Het moet ofwel deze ontwikkeling doorzetten, ofwel teruggaan naar een los verband van nationale staten. Iets daartussen in gaat niet werken.

Twijfel Het Europese project laat zich misschien het best vergelijken met een paar goede buren die hebben besloten om allemaal hun individuele tuinschuren te demonteren om met het materiaal dat dat oplevert één grote gezamenlijke schuur te bouwen. Door al het materiaal te poolen is iedereen beter af, is de gedachte. Halverwege het project zijn een aantal buren echter gaan twijfelen. Er wordt maar geen overeenstemming bereikt over het uiteindelijke ontwerp van de nieuwe gezamenlijke schuur en er is een groeiend wantrouwen tussen de verschillende deelnemers. Is ons tuingereedschap wel veilig als iedereen erbij kan en gaan de buren ons aandeel van de compost en het zaaigoed niet opmaken?

De eerste impuls is dan misschien om alles stop te zetten zolang geen overeenstemming is bereikt, maar dat is de minst aantrekkelijke optie. De individuele schuren zijn allemaal half afgebroken en de grote gezamenlijke schuur is nog niet af. Er zijn wel allemaal pragmatische en werkbare oplossingen bedacht om tijdens de ombouw lopende taken uit te kunnen voeren, maar dat levert geen duurzame bouwwerken op. In zijn huidige vorm is de EU niet bestand tegen noodweer en er blijven maar donkere wolken samentrekken aan de horizon. Het spookt in het oosten en rommelt in het zuiden.

Geen statenbond en geen bondsstaat Dat de huidige positie ver van ideaal is, zal niemand ontkennen. Niemand is tevreden met de compromissen die allengs gegroeid zijn. In de V.S. zijn internationale betrekkingen, financiën en veiligheid een zaak voor de federatie en is er veel ruimte voor de individuele staten om op sociaaleconomisch gebied zelf accenten te leggen. In Europa is het precies andersom. Met Europese richtlijnen — vaak het resultaat van de lobby van machtige grote bedrijven — worden de individuele staten op sociaal en economisch gebied onnodig gemicromanaged. Tegelijkertijd wordt Europese samenwerking nagelaten waar het wel zin heeft.

Landen willen allemaal hun nationale favorieten in de bankwereld blijven ondersteunen en staan sanering van de Europese financiële sector in de weg. Nationale elites willen allemaal hun (dwerg)rol blijven spelen op het internationale toneel en houden de Brusselse instituties voor buitenlandse politiek bewust zwak. In de V.S. weten ze na 40 jaar nog steeds niet wie ze moeten bellen om het Europese standpunt te vernemen. De Europese naties willen allemaal zelf soldaatje blijven spelen en hebben allemaal topzware militaire organisaties, maar als geheel kan de E.U. geen vuist maken.

De noodoplossingen en compromissen waaruit de huidige Europese instellingen zijn voortgekomen hebben bovendien een barokke — om niet te zeggen groteske — institutionele architectuur opgeleverd, die door gewone burgers niet begepen, en daarom gewantrouwd, wordt. Het parlement doet niet wat normale parlementen doen. De Europese Commissie functioneert niet als een gewone regering. En Europese toppen hebben een ander karakter dan de beraadslagingen die nationale regeringsleiders normaal in internationale gremia hebben. De E.U. is geen statenbond zoals de Verenigde Naties, maar ook geen bondsstaat zoals de V.S. of de Bondsrepubliek. De opzet van de E.U. hinkt op verschillende gedachten. De controle op de macht is in dit systeem volstrekt ondoorzichtig en burgers hebben er terecht steeds minder vertrouwen in.   

Integratie Wie deze situatie wil handhaven neemt een enorm risico dat status quo bij een volgende crisis wel implodeert, met catastrofale gevolgen. Mijn persoonlijke intuïtie is dat het beter is om de Europese integratie verder door te zetten. Ondanks alle tekortkomingen van de huidige instituties lijken we af te stomen op een wereld van grote machtsblokken — niet alleen grote naties maar ook grote multinationale bedrijven en banken — en op een wereld van grote grensoverschrijdende uitdagingen — klimaatverandering, tekorten aan grondstoffen, overbevolking.

Als Europa zich in die wereld wil handhaven, dan is verdere samenwerking, en verdere overdracht van soevereiniteit, de enige oplossing. Maar als voor deze optie geen politieke wil bestaat in Europa, dan is het misschien beter om terug te keren naar een losser samenwerkingsverband zonder gezamenlijke munt. Dat zal ongetwijfeld een samenwerkingsverband opleveren dat doorzichtiger is en dat beter door burgers begrepen zal worden. Daarvoor zal echter ook een prijs betaald moeten worden. Europa maakt zich met die optie een speelbal van de geschiedenis. Het zal zich moeten schikken naar ontwikkelingen, waarvoor anderen de toon zetten. Het wordt tijd dat we een knoop doorhakken met betrekking tot Europa.