De wereld is te groot geworden

De wereld is te groot geworden. Ik denk dat dit de verklaring is voor de verontrustende ontwikkelingen, van de overwinning van Trump in de VS tot de discussies over Zwarte Piet in Nederland. In dit interview (uit 2012) legde ik uit dat mensen gedurende het grootste deel van hun evolutionaire geschiedenis in kleine groepen van enkele tientallen leefden. Dat aantal, van hooguit 50 à 100, is de groepsgrootte waarbij we als sociale dieren (groepsdieren, want dat zijn mensen) het best functioneren en het meest sociaal zijn: rekening houden met elkaar en het belang van het collectief.

De collectieve belangen waar het om gaat in de wereld van vandaag zijn te groot geworden om te behappen: klimaat, natuur, vluchtelingen, voedselvoorziening, energie – het hangt allemaal met elkaar samen. Dat we als mensheid, met onze ‘superieure’ intelligentie (vinden we zelf) hier zo’n potje van hebben gemaakt, komt mijns inziens doordat de schaal te groot is en we te klein denken.

Mensen hebben steeds meer het gevoel dat ze geen greep hebben op hun wereld. (Ik heb dat gevoel ook! Hoe dingen werken in de politiek, hoe je wordt behandeld bij de klantenservice van grote bedrijven, het geeft vaak zo’n frustratie en machteloosheid.) Bij veel mensen leidt dat tot de behoefte aan een kleinere wereld: de grenzen sluiten, naar binnen keren. Dat gevoel ligt naar mijn idee ten grondslag aan de Brexit, het anti-EU-sentiment, de populariteit van Wilders en van Trump (die zelfs letterlijk een muur wil bouwen aan de grens met Mexico).

Ook denk ik dat diezelfde machteloosheid oorzaak is van wat we nu ‘tribalisme’ noemen: analoog aan de ‘tribes’ (stammen) waar we ooit deel van waren en die streden om voedsel of territorium, voeren we nu wij-zij-oorlogen over meningen. Het kan gaan over Zwarte Piet, over klimaatontkenning, over vlees eten, het maakt niet uit waarover: als mensen positie kiezen, zitten ze in het ene kamp en het andere kamp is dan ‘fout’. In discussies proberen mensen helemaal niet meer om informatie uit te wisselen en zich een mening te vormen: de mening is al gevormd en het doel is enkel nog om te laten zien hoe stom de ‘tegenpartij’ is. Televisie speelt daar gretig op in, want een discussie is (volgens tv-makers althans) spannender als er strijd is dan wanneer mensen constructief met elkaar meedenken.

Veel mensen ontlenen een identiteit, een gevoel van eigenwaarde, aan het feit dat ze bij een bepaalde groep horen. Dat wij-zij-denken en het gevoel dat ‘wij’ beter zijn dan ‘zij’, zit in de mens ingebakken en is ook mede oorzaak van populisme. Populistische stromingen zijn gebaseerd op die wij-zij tegenstelling: ‘de elite’ (grachtengordel, linkse hobby’s) versus de gewone man (Henk en Ingrid). Het gaat helemaal niet om Zwarte Piet, het gaat om het gevoel dat ‘zij’ (‘de elite’) ‘ons’ iets willen afnemen.

Uit sociaal-psychologisch onderzoek weten we dat wij-zij conflicten opgelost kunnen worden als er een gemeenschappelijk doel is dat uitsluitend met samenwerking bereikt kan worden. In mijn ogen is dat gemeenschappelijke belang al geruime tijd in mega-formaat aanwezig: de klimaatverandering en, daarmee samenhangend, het feit dat onze vrije-markt-economie steeds meer is overgeleverd aan de macht van grote bedrijven. De gevolgen hiervan zullen uiteindelijk iedereen treffen: jong en oud, zwart en wit, links en rechts, elite en gewone man. Er zullen veel grotere vluchtelingenstromen komen (immers, veel landen worden onbewoonbaar, er zullen steeds meer oogsten mislukken) en de wereld van onze (klein)kinderen zal er heel anders uit gaan zien.

Die dreiging is nu al onafwendbaar, en toch regeert nog steeds de vrije markt die er niet zo zwaar aan tilt. ‘De elite’ lacht om Trump die klimaatverandering niet zo serieus neemt, maar wees eerlijk: zelf nemen ze het ook niet zo serieus. Een voorbeeld: wetend dat de veeteelt een van de belangrijkste oorzaken van klimaatverandering is, blijven ook dagbladen als Volkskrant en NRC vrolijk recepten met vlees en recensies van etentjes in vleesrestaurants publiceren. Gaat u gerust door met uw gewone leven. Het moet immers wel gezellig blijven.

De gemeenschappelijke dreiging die ons allen zou kunnen verbinden is volop aanwezig, maar hij is zo groot en abstract dat het nog niet echt wil doordringen. De wereld is te groot geworden.