De verborgen kosten van de industrieën

Mensen die in de buurt van grote industriële complexen wonen, hebben structureel meer gezondheidsproblemen dan andere burgers. Volgens nieuwe gegevens van het Nederlands Instituut voor Onderzoek van de Gezondheidszorg (Nivel) blijkt dat omwonenden van zeven industriegebieden vaker last hebben van hartproblemen, buikpijn, oorklachten en vermoeidheid, inclusief mentale problemen als angst en depressie (Joop, 11 november 2025)

Hierop erkent demissionair staatssecretaris Thierry Aartsen (VVD) dat industriële activiteiten negatieve gevolgen kunnen hebben voor omwonenden, maar wijst daarbij ook op ‘het economisch belang van de industrie’. Typisch VVD, de volksgezondheid volkomen ondergeschikt achten aan de belangen van grote bedrijven. Zij – en hun aandeelhouders - de lusten, wij de lasten. Want: hoe zit het met de kosten en de baten?

Uit onderzoek van Deloitte blijkt dat de milieuschade door de agro-industrie in Nederland jaarlijks veel groter is dan de economische opbrengst van de sector. De toegevoegde waarde van de landbouw is 13,3 miljard euro, terwijl de kosten door uitstoot en verlies van biodiversiteit 18,6 miljard bedragen. Daardoor resteert een jaarlijkse schadepost van 5,3 miljard.

Deloitte heeft het over economische schade. Nog niet eens over alle schade aan onze gezondheid. Neem het bollengif – jaarlijks gemiddeld 114 kilo per hectare – dat Parkinson kan veroorzaken. Niet over al die maar uitdijende lelijke distributiecentra en megastallen. Over de immense veevoer- en kunstmestfabrieken, de files die de enorme colonnes vrachtwagens veroorzaken om onze agro-producten te exporteren, maar bovendien de geïmporteerde soja vanuit Rotterdam naar de fabrieken te vervoeren. Last but not least: de (schaarse) energie die dit alles opslurpt.

Ik hoop dat zo’n interessante maatschappelijke kosten-batenanalyse ook op andere sectoren wordt losgelaten. Op Tata Steel bijvoorbeeld. Dat vervuilt met zijn uitstoot niet alleen op een verschrikkelijke manier de directe omgeving, maar bedreigt bovendien elders in ons land de volksgezondheid op verschillende plaatsen via staalslakken. 

Aan deze Indiase multinational wordt door onze de regering miljarden aan subsidie geschonken om te ‘verduurzamen’, terwijl vanwege de verhoging van de defensie-uitgaven genadeloos wordt bezuinigd op uitkeringen, zorg, onderwijs en cultuur. Los van het feit dat Tata eerst maar eens zijn winsten en de dividenden van aandeelhouders zou moeten aanspreken voordat het bij de Nederlandse overheid aanklopt, bestaat er geen enkele garantie dat die miljardensubsidie enig soelaas zal bieden. U en ik, plus linkse partijen als Volt en PvdD, weten daarom dat zo’n kosten-batenanalyse niet eens nodig is. Zo snel mogelijk Tata sluiten dus, en een woonwijk op die plaats bouwen. Wel harde garanties eisen dat het bedrijf zelf het schoonmaken van de bodem en het water bekostigt. 

Helaas schiet GroenLinks-PvdA als het om Tata gaat in de kramp van het oude, botte ‘vakbondssocialisme’: ‘Geen man de poort uit!’ Dus toch maar gauw die maatschappelijke kosten-batenanalyse laten maken.

Dat geldt ook voor al die ‘kleinere’ tata’s als Chemours in Dordrecht, de NAM met zijn giftige afvalwater in Twente, Chemelot met zijn giflozingen in de Maas. Om er een paar te noemen.

Omdat de Staat samen met de gemeenten Amsterdam en Rotterdam 93% van de aandelen van Schiphol bezit, valt daar weinig aan dividend te halen. Des te belangrijker is een kosten-batenanalyse. Al die uitstoot. Al die schade aan de fysieke en psychische volksgezondheid. En net als bij de agro-industrie die grotendeels voor de export produceert, gaat het bij Schiphol om de ‘hub’-functie. Het merendeel van de passagiers en de vracht komt niet in of uit ons land, maar wipt slechts over.

Ja maar, zeggen de lobbyisten, Schiphol is nu eenmaal de thuishaven van de KLM! Anders dan van Schiphol heeft de Staat nog geen 10% van de aandelen van Air France-KLM. Dus in een maatschappelijke kosten-batenanalyse van deze multinational zit muziek!

Overigens, hoe gemakkelijk plegen grote bedrijven hun hand op te houden bij de Staat. Bijvoorbeeld het familiebedrijf Damen Shipyards Group. Dat had een conflict met een opdrachtgever en vroeg ‘dus’ een noodlening aan de Staat voor 270 miljoen. Het vermogen van oprichter Kommer Damen bedraagt 235 miljoen, maar dat moet ‘dus’ met rust gelaten worden.

Tenslotte kom ik bij een absoluut taboe. Namelijk kanttekeningen plaatsen bij onze hedendaagse Nederlandse trots, in de mooie traditie van de VOC, WIC, Quatre-Bras, DSM, RSV, Fokker, DAF, Philips en NAM. In ieder geval bij RSV, Fokker en DAF was sprake van staatsteun die in een bodemloze put belandde. 

Was er toen maar tijdig een maatschappelijke kosten-batenanalyse van deze bedrijven gemaakt! En achteraf krijgen deskundigen steeds meer bedenkingen bij al die ronkende Timmers, Boonstra’s en Piepers van Philips.

Niet in het minst vanwege de succesvolle afsplitsing van de oude gloeilampenfabriek: ASML.

Want nu staat Eindhoven voor ASML. Zeker zeventigduizend werknemers en hun gezinnen, voornamelijk expats, moeten in de nieuwe Eindhovense ‘ASML City’ woningen krijgen. Zij profiteren van een belastingvoordeel, hoeven vijf jaar lang geen loonheffing te betalen over dertig procent van hun inkomen. Uiteraard niet het type arbeidsmigrant waartegen de rechts-radicale partijen protesteren.

Terwijl, zo vertelt een makelaar bij EenVandaag, in wijken in omliggende gemeenten soms zo’n zestig procent van de woningen door expats wordt opgekocht. Daar komt nog bovenop dat men over een half jaar wil beginnen met de bouw van de ASML-campus op de Brainport Industries Campus. Een en ander betekent niet alleen een hogere druk op de huizenmarkt, maar ook op wegennet, openbaar vervoer en onderwijs. En last but not least: op de (schaarse) energie.

Dankzij het monopolie op geavanceerde EUV-machines voor de productie van chips is van ASML zeer winstgevend. De nettowinst van het concern over 2024 was volgens SOMO 7,6 miljard, met een winst per aandeel van €19,25. Het bedrijf realiseerde een brutowinst van 14,5 miljard en een omzet van €28,3 miljard. With a little help… van allerlei pamperende belastingkortingen en steunmaatregelen van de Staat! Tussen 2014 en 2023 maar liefst 4,4 miljard korting op de winstbelasting. 

ASML verwacht dat de omzet en brutowinstmarges in dit jaar ‘significant’ verder zullen groeien. Het grootste deel van de winst zal uiteraard terechtkomen bij de aandeelhouders, in de vorm van dividenduitkeringen en het inkopen van eigen aandelen.

Die aandeelhouders zijn voornamelijk grote internationale vermogensbeheerders als BlackRock Institutional Trust, Vanguard Group, Capital Research & Management Company, en Fisher Asset Management LLC. Voor meer dan de helft naar de VS. 14 procent naar de EU, waarvan 1,3 uit Nederland. 

1,3 procent van de hedendaagse nationale trots gaat naar ons land!

ASML krijgt uiteraard ook veel subsidie (zie document ASML Woo besluit 2024226.xlsx).

Deze Nederlandse subsidies spekken dus net als alle fiscale privileges vooral de buitenlandse aandeelhouders.

D66 wil tien nieuwe steden bouwen, ‘vooral bij bestaande steden of kernen en bij grote ov-knooppunten’.  Op het lijf geschreven van ASML City. D66 maakt deel uit van het Eindhovense college van B&W.

Het dorp Moerdijk moet totaal verdwijnen voor de Powerport, volgens de VVD-wethouder en de VVD-burgemeester, ‘omdat het anders geïsoleerd zou raken’. Maar vergelijkbare kernen rond Eindhoven zullen wel worden omsingeld door nieuwbouwwijken vol woningen en kantoren en doorsneden door nieuwe, brede toevoerwegen. ‘Dit doen we met respect voor de natuur. En met oog voor architectonische en stedenbouwkundige kwaliteit’, zegt D66. Dat lijkt uiterst onwaarschijnlijk bij ASML City.

Maar wat zou de conclusie van een maatschappelijke kosten-batenanalyse van deze mega-operatie zijn? Inclusief alle privileges die door de belastingbetaler worden opgehoest, net als de dure infrastructurele maatregelen van provincies en gemeenten? Een heftig groeiend gebrek aan betaalbare woningen, want voor de reguliere bouw gelden nog steeds stikstof- en andere beperkingen? 

Echter, de huidige politieke constellatie – gemeentelijk, provinciaal en landelijk – zal de confrontatie met ASML op basis van een eerlijke maatschappelijke kosten-batenanalyse vast niet aandurven.