De leugen als politieke strategie

Men was het oneens over de diagnose en de remedie, niet over het bestaan van de patiënt.

"Feiten opgeven betekent vrijheid opgeven. Als niets waar is, dan kan niemand de macht bekritiseren, want er is geen basis om dat op te doen." Met deze woorden vat de Amerikaanse historicus Timothy Snyder – inmiddels uitgeweken naar Canada - de kern samen van wat hij "post-truth is pre-fascism" noemt. We zien het terug bij de MAGA-beweging die Snyder is ontvlucht, Poetin is er uitermate bedreven in, net als zijn Europese bondgenoot Viktor Orbán, en in Nederland is het het speelterrein van extreemrechtse bewegingen als de PVV, Forum voor Democratie, JA21, BBB en waar we inmiddels ook de VVD toe kunnen rekenen.

De klassieke politieke taxonomie, bestaand uit links, rechts en een centrum, is goeddeels verdwenen. Decennialang fungeerde deze indeling als kompas in het politieke debat, das war einmal. De huidige scheidslijn loopt niet langer tussen wie meer of minder overheid wil, tussen progressief en conservatief, maar tussen diegenen die de democratische rechtsstaat en empirische waarheid respecteren, en diegenen voor wie de werkelijkheid een kneedbaar materiaal is geworden.

Traditionele politieke tegenstellingen draaiden om de vraag: wat moeten we doen? Links en rechts verschilden van mening over belastingniveaus, de rol van de overheid, of de balans tussen vrijheid en gelijkheid. Deze verschillen waren fundamenteel, soms bitter, maar speelden zich af binnen een gedeeld referentiekader. Men was het oneens over de diagnose en de remedie, niet over het bestaan van de patiënt.

Die gemeenschappelijke basis is geërodeerd. De in de eerste alinea genoemde bewegingen opereren in toenemende mate vanuit een “alternatieve werkelijkheid”, zoals Trump-spindoctor Kellyanne Conway het eens verwoordde. De presidentsverkiezingen van 2020 werden niet verloren maar 'gestolen'. Klimaatverandering is geen wetenschappelijk vastgesteld fenomeen maar een 'hoax'. Journalisten zijn geen verslaggevers maar 'vijanden van het volk', of ‘tuig van de richel’. Onafhankelijke rechters zijn geen hoeders van de rechtsstaat maar onderdeel van een 'kartel' of massaal lid van D66. Portland is een oorlogsgebied. Paracetamol veroorzaakt autisme. Oekraïne wordt gerund door nazi’s. Palestina heeft nooit bestaan. Er is nog nooit een landbouwminister geweest met zoveel kennis en kunde over de landbouwsector en de technische dossiers als Femke Wiersma. Driekwart van de sociale woningbouw gaat naar statushouders. Nareis op nareis op nareis. Over 25 jaar lopen alle Nederlandse vrouwen met een hoofddoek. Enfin.

Snyder beschrijft in zijn boek “On Tyranny: Twenty Lessons from the Twentieth Century" hoe tirannie begint met openlijke vijandigheid tegenover verifieerbare realiteit: het presenteren van verzinsels en leugens alsof het feiten zijn. Het verwijderen van onwelgevallige lesstof uit het curriculum, het uitdunnen van bibliotheken, het verdachtmaken van docenten en wetenschappers. Deze fase is cruciaal, want ze creëert het intellectuele vacuüm waarin autoritarisme kan gedijen. Post-truth tast de rechtsstaat aan en nodigt uit tot een regime van mythe, waarin waarheid niet langer wordt vastgesteld door bewijs, maar door de macht van degene die spreekt. "De Partij beval je het bewijs van je ogen en oren te verwerpen. Het was hun laatste, meest essentiële bevel" (1984, George Orwell).

Als niets waar is, wordt alles spektakel. Dichtbij huis zijn de Nederlandse talkshows daar een deprimerend voorbeeld van. De bijl aan de wortel van de democratie, zoals mijn collega Maarten Reijnders schrijft hier op Joop (de Rode Lijn van het medialandschap). De dikste portemonnee betaalt voor de meest verblindende lichten. In dat spektakel verliest gegronde kritiek al haar kracht, want zonder gedeelde feiten is er geen gemeenschappelijke grond meer waarop een werkelijk debat kan plaatsvinden.

Deze loskoppeling van de realiteit is geen spontaan verschijnsel, maar het resultaat van een systematische strategie. In de VS maakt het deel uit van een vijftigjarenplan van de oligarchen achter de Republikeinse partij, resulterend in Project 2025 dat inmiddels in volle gang is. In Nederland acht ik de kans klein dat er zo lang over nagedacht is, maar wordt gewoon een giftige Temu-kopie van de Amerikaanse versie bij elkaar geïmproviseerd. Met alle bijbehorende schade. Desinformatie wordt op grote schaal geïndustrialiseerd via sociale media, alternatieve nieuwskanalen en politieke leiders die de grens tussen feit en fictie systematisch vervagen. Dat bereikte een zichtbaar hoogtepunt tijdens de coronapandemie en het is sindsdien niet minder geworden. De methode is even simpel als effectief: zaai twijfel over gevestigde waarheden, presenteer elke kritische vraag als bewijs van een complot of sabotage, en verkoop je eigen narratief als de enige waarheid die 'zij' niet willen dat je hoort. Een paar honderd neonazi’s op het Malieveld zijn Nederland (“wij zijn Ne-der-land!”), 250.000 vreedzame demonstranten tegen een hardnekkig ontkende genocide een clubje verdwaalde narcisten.

Snyder wijst op een vaak over het hoofd geziene waarheid: het vermogen om feiten te onderscheiden is wat ons tot individuen maakt, en ons collectieve vertrouwen in gemeenschappelijke kennis is wat ons tot een samenleving maakt. We capituleren voor tirannie wanneer we het verschil opgeven tussen wat we willen horen en wat werkelijk het geval is.

Dat is geen academische spitsvondigheid van Snyder. De overgave aan autoritarisme is nog nooit in de geschiedenis begonnen met fysieke capitulatie, er ging altijd een intellectuele capitulatie aan vooraf. Eerst de waarheid ondermijnen, dan absolute gehoorzaamheid eisen.

Deze ontwikkeling raakt de kern van de democratische rechtsstaat. Democratie vereist immers meer dan periodieke verkiezingen. Ze berust op institutioneel vertrouwen, op de bereidheid verkiezingsuitslagen te accepteren, op het erkennen van checks and balances, zoals ik hier in een vorig stuk schreef. Zonder dat gedeelde begrip van wat waar is, zonder respect voor de instituties die dat helpen vaststellen, ontbindt het maatschappelijk weefsel.

Critici zullen tegenwerpen dat deze analyse zelf partijdig is, dat 'beide kanten' hun excessen kennen. En zeker, ook aan de linkerzijde van het spectrum bestaan dogmatische reflexen en ideologische oogkleppen. Maar er bestaat nog altijd een cruciaal verschil tussen verschillende interpretaties binnen een gedeelde realiteit, en het systematisch ontkennen van die realiteit zelf.

Het gelijkstellen van beide, oftwel het 'bothsidesism', is precies de valkuil die de post-waarheidbeweging probeert te graven. Want als alles even waar of even onwaar is, als elk perspectief even geldig is ongeacht de empirische onderbouwing, dan vervalt elk onderscheid. En in dat morele en epistemologische vacuüm gedijen de leugenaars het best.

Met de verkiezingen voor de deur lijkt het nagenoeg onmogelijk om een nieuw kabinet te smeden langs de klassieke politieke scheidslijnen. De uitdaging is daarom nu om nieuwe politieke coalitie te smeden. SP-leider Jimmy Dijk pleitte om zijn partijcongres al voor een coalitie “van de SP tot het CDA”. Een coalitie van partijen die het in elk geval eens zijn over het fundament: democratische instituties verdienen respect en feiten zijn niet optioneel.

Dit is geen pleidooi voor depolitisering of een kunstmatige consensus. Integendeel: de democratie bloeit juist bij stevige meningsverschillen. Gezonde polarisatie op fundamentele waarden is informatief, schreef Emma Curvers onlangs al in de Volkskrant. Maar die meningsverschillen moeten wel ergens over gaan. Over wat we moeten doen met de werkelijkheid zoals die is, niet over of die werkelijkheid wel bestaat.

Snyder's waarschuwing is helder: als we het onderscheid tussen waarheid en leugen opgeven, geven we onze vrijheid op en zetten we de deur wagenwijd open voor tirannie. De democratie kan tegenstellingen aan, zelfs hevige. Wat ze niet kan verdragen, is systematische ondergraving van de gedeelde werkelijkheid die publiek debat überhaupt mogelijk maakt.

Dat is de grote uitdaging van het politieke landschap anno 2025, en het is aan diegenen die de democratische rechtsstaat een warm hart toedragen, van welke ideologische kleur dan ook, om die lijn te verdedigen. Want om de woorden van Snyder nog maar eens te herhalen: post-truth is pre-fascisme. En wie de geschiedenis kent, de echte niet de alternatieve, weet dat we ons dat niet kunnen veroorloven.