De klant is koning, zo verkocht de VVD de burger

Afgelopen week verscheen in de NRC een artikel over oud-campagnestrateeg van de VVD Bas Erlings. Jarenlang bedacht hij voor marketingvehikel Rutte de communicatiestrategie. In het artikel legt Erlings uit hoe de dynastie van de VVD campagnetechnisch gerealiseerd werd: niet met de inhoud voorop, maar met de nadruk op gedragspsychologisch onderbouwde manipulatiewetenschap. En misschien is dat ook wel de belangrijkste boodschap van de partij zonder visie: winnen is belangrijker dan meedoen, en als je daar het onderbewustzijn van de kiezer voor moet kapen, dan moet dat maar.

In zijn tijd brandde Rutte zich maar één keer aan Wilders. Toen Yesilgöz besloot het toch opnieuw te proberen, zegde Erlings dezelfde dag nog zijn VVD lidmaatschap op. Nu waarschuwt Erlings in zijn aankomende boek Het Spel van de Populist voor “partijen als de PVV”, waarmee “populisten zoals Wilders van de democratie een lege huls maken.” Toch was het de VVD die met haar eindeloze afbraakbeleid een vruchtbare bodem voorbereidde voor partijen die eens flink tegen het systeem willen schoppen. Daarnaast normaliseerde de partij met hun beruchte “PVV-corvee” de extreme standpunten van Wilders. Zo creëerden ze een politicologisch gezien perfect klimaat voor de uiteindelijke verkiezingswinst.

Op enige zelfreflectie over deze rol valt Erlings niet te betrappen. De enige poging die hij doet (“Het is een beetje zoals in een voetbalteam. Je geeft een tackle en iedereen om jou heen denkt: logisch. Maar achteraf denk je: wíl ik wel zo voetbal spelen?”) leest in de context van zijn zegeviering van de manipulatie als een goedkoop frame, een trotse manier van biechten. Het artikel (dat ook nog eens een advertentie is voor zijn consultancybureau) krijgt zo een ironische lading mee. Enfin, al vertegenwoordigt hij het perfect, Erlings is niet in zijn eentje verantwoordelijk voor het ideologische faillissement van de neoliberalen.

Sterker nog: neoliberalisme is dat in de kern altijd al geweest. Het is een ideologie die niet de burger, maar kapitaal op één zet. Gebaseerd op de nooit bewezen pseudowetenschap van trickle-down mechanismen verkoopt het de illusie dat de mensen met vermogen ten koste van alles beschermd, bevoordeeld en behouden moeten worden. Ondertussen zijn we zo bang geworden voor het vertrek van kapitaal dat de soevereiniteit ervan zwaarder weegt dan de soevereiniteit van het volk. Steeds meer kerntaken van de overheid worden overgedragen aan de markt, wat volgens de neoliberaal een tweetal positieve gevolgen heeft.

Ten eerste zou marktwerking leiden tot meer efficiëntie. Gedreven door concurrentie en winstprikkels zou er sneller, goedkoper en klantgerichter geopereerd worden. Ten tweede zou het de burger vrijer maken. In elke branche – van zorg tot openbaar vervoer en verder – moet een keuzevrijheid ontstaan waarin naar eigen smaak geconsumeerd kan worden. Want: als het kapitaal regeert betekent vrijheid toch vooral de vrijheid om te consumeren.

In de praktijk is het resultaat anders. Efficiëntie wordt behaald door kostenbesparing en uitbuiting (bijvoorbeeld door goedkope arbeidsmigranten en de uitbreiding van de flexibele schil). Omdat bedrijven winst als primair doel hebben moet en zal elke maas in de wet gebruikt worden, ongeacht het gevolg voor de werkende klasse. Ondernemers die niet meedoen worden onverhoed uit de markt geprijsd. Ook de vrijheid om te consumeren geldt in de regel alleen voor diegenen die kapitaalkrachtig genoeg zijn om te kiezen. Wie geld heeft, heeft opties. Wie niet, staat in een wachtlijst, of valt helemaal buiten de boot. In plaats van deelnemer aan een democratisch collectief is de burger voor de VVD een klant. En de klant is koning: wie betaalt bepaalt.

In de neoliberale orde is kapitaal namelijk verworden tot een politieke kracht. Door de aanhoudende, door grootkapitaal gefinancierde lobby raakt de overheid steeds verder verweven met het bedrijfsleven, terwijl door dezelfde bedrijven bij ongunstig beleid openlijk gedreigd wordt met vertrek. En de VVD – met hun mond vol van verantwoordelijkheid – kiest steevast de kant met de meeste concrete onderhandelingsmacht. Dat terwijl de overheid, zelfs volgens Rutte, eigenlijk “een schild voor de zwakken” zou moeten zijn. 

Waar onze verzorgingsstaat ooit ontstond om de burger van de grillen van de markt te beschermen, beschermt de overheid ondertussen de markt juist tegen de grillen van de burger. Een kleine overheid is volgens de VVD het ultieme doel, maar ironisch genoeg groeit onder het neoliberale afbraakbeleid de overheid jaar op jaar. In dertien jaar Rutte (2010-2023) stegen de overheidsuitgaven van 314 miljard naar 461 miljard euro. En waar de hoeveelheid sociale zekerheden afneemt, nemen de apparaatskosten juist toe. Onder het neoliberaal beleid van de VVD krimpt de overheid dus niet, ze verschuift alleen van investeerder in publieke waarden naar manager van marktbelangen. 

En dat voelt de burger. Niet vanwege economische analyses – ook het beeld van de homo economicus is een neoliberaal sprookje – maar in hun geleefde realiteit. En laten we duidelijk zijn: een stem op de PVV is een stem op racistisch, anti-rechtsstatelijk beleid. Het is onzinnig om de stemmers op de PVV weg te zetten als om de tuin geleid of simpel volk. We moeten juist erkennen dat ze een punt hebben als ze opmerken dat de huidige overheid niet meer voor hen staat. Ze zien in de globalisatie – misschien wel terecht – een bedreiging van de gedeelde normen en verhalen die voor hen Nederland Nederland maken. 

En juist die bedreiging heeft de VVD, aan de hand van het ideologisch failliete neoliberalisme, ingezet. Bas Erlings en zijn op efficiëntie beruste campagnestrategieën zijn er het perfecte voorbeeld van. We zijn van burger naar klant gegaan, van een groep naar individuele consument, zelfs in de politiek. Onder neoliberaal bewind is van de menselijke democratie een lege huls gemaakt, en is de burger verkocht.