Waanzinnig gedroomd

Films over, met en geïnspireerd door dromen – het wemelt ervan. In Hollywood, Italië, Spanje, waar dan ook. Én ze zijn van alle tijden.

In mijn telefoon kwam ik bij notities onlangs deze beschrijving tegen: ‘paard met roze pruik. Ik zit erop. Zonder kleren.’ Met erachter, tussen haakjes: ‘droom’ en daarbij een datum in 2017. Als ik Ingmar Bergman was of in dit geval misschien beter, Federico Fellini, dan had ik beslist goud in handen. Beide regisseurs putten voor hun films regelmatig uit dromen, meestal eigen dromen. Bergman, voor wie het onderbewuste sowieso een onuitputtelijke bron was, zei ooit in een interview dat wanneer hij ’s ochtends wakker werd uit een verse droom, hij alleen maar kon denken: dit wil ik filmen.

In bijna al zijn films komen dromen voor, soms zie je zijn personages dromen en is dat wat ze dromen onderdeel van het narratief. Een van zijn bekendste ‘droomachtige’ films is Wild strawberries uit 1957. De film gaat over een oudere professor die wordt geplaagd door dagdromen en nachtmerries. Er is een scène waarin hij door een lege straat dwaalt, de klokken hebben er geen wijzers, er komt een begrafeniskoets langs, een man zonder gezicht – het is zijn toekomst. Maar hij droomt ook over het verleden: een sollicitatie waarbij hij iets moet determineren met een microscoop, maar waarbij hij alleen zijn eigen oog ziet. En in een volgende scène moet hij het lichaam van een (dode) vrouw onderzoeken, die sardonisch begint te lachen.

Droom en film: het is natuurlijk ook een, ahum, gedroomde combinatie. Geen enkele kunstvorm benadert droom zo direct als film. In een droom bestaan tijd en ruimte niet, je kunt heen en weer springen in de tijd, door ruimte. Daarbij kun je als regisseur wegkomen met montage, onconventionele camerastandpunten en geluiden. En, niet onbelangrijk, dat wat we zien, hoeft niet waar te zijn. De realiteit in een film kun je evenmin vertrouwen als die in een droom. Dromen zijn, zei Bergman eens, ‘cinema’s natural state’.

Zelden werden droom, film en hun symbiose zo goed verbeeld als in Sherlock Jr., een stomme film van Buster Keaton uit 1924. Keaton speelt daarin een filmoperateur. Wanneer hij een film heeft opgestart, valt hij in slaap, waarbij dat wat zich afspeelt op het doek, in zijn droom binnenkomt – en andersom. Keaton verlaat zijn projectiehok, loopt de bioscoopzaal in en stapt het doek binnen. Vervolgens is hij een personage in de film. Mooi daarin is dat dan de droomwereld weer zijn intrede doet: zo valt Keaton van een bankje en is opeens omringd door leeuwen in een park en als hij daarvan wegrent, belandt hij op een rots in de oceaan en als hij van de rots het water in wil duiken, duikt hij met zijn neus in een sneeuwlandschap.

In Keatons film is droom, film en film droom, maar vaker zijn onderwerp en inhoud niet zo een-op-een. Meestal zetten regisseurs een of meerdere scènes in, zoals Fellini doet in 8 1/2 (1963). In de eerste drie minuten van die beroemde film over film voert Fellini zijn hoofdpersoon Guido Anselmi (Marcello Mastroianni) op in een toeterende, stomende file, waarbij zijn auto opeens vol komt te staan met rook. In paniek probeert Anselmi de auto te verlaten, maar de portieren gaan niet open. Ondertussen kijken vanuit de auto’s om hem heen chauffeurs en passagiers onbewogen toe. Als het hem uiteindelijk lukt om via het dak te ontsnappen, vliegt hij omhoog, de wolken in, dan zien we het touw om zijn benen waarmee hij even later naar beneden wordt getrokken, terug het verhaal van de film in.

Lees verder in VARAgids 48 vanaf bladzijde 28.