Interview: filosoof Stine Jensen over keuzeangst en spijt

De nieuwe reeks ‘Dus ik ben’ heeft de toevoeging ‘er nog’. Vorig jaar had je een verkeersongeluk. Dacht je meteen: Hé dat kan ik weleens gaan gebruiken voor een nieuwe serie? ?O nee. Ik was echt een tijd uitgeschakeld. Toen ik, vlak na het ongeluk, bij de bedrijfsarts kwam, zei deze dat ik de achtste was die in die week een hersenschudding opliep bij een verkeersongeval in Amsterdam. Ik heb uiteindelijk ruim drie maanden thuisgezeten en was heel somber. Het ongeluk riep bij mij vragen op over de zin van het leven en de willekeur ervan. Toen ik na vier maanden weer aan het werk ging en met de redactie van het programma samenkwam, hadden we mooie gesprekken. Iedereen komt in zijn leven wel op een kruispunt. Heel vaak komt dan de vraag op: waar heb je spijt van? Er bestaat een universele spijtlijst, opgesteld door de Australische verpleegster Bronnie Ware, die jarenlang in de palliatieve zorg werkte en mensen op hun sterfbed vroeg waar ze spijt van hadden. Ze schreef er het boek The five regrets of dying over – want mensen hebben eigenlijk altijd spijt van dezelfde dingen: dat ze te hard hebben gewerkt, er te weinig zijn geweest voor dierbaren en bovenal: dat ze hebben geleefd naar de verwachtingen van anderen en niet naar zichzelf hebben geluisterd. Een ongeluk dwingt je om eerder te reflecteren op vragen als ‘waar heb je spijt van?’ of ‘wat zou je anders willen?’.

Waar heb je spijt van? ?O, een hele waslijst. Dat ik een keer niet op een begrafenis ben geweest waar ik wel had moeten zijn, dat ik een zieke vriend niet heb bezocht, dat ik te lang in een relatie ben gebleven die niet goed voor me was.

Maar kun je van dat laatste echt spijt hebben? Hebben sommige dingen niet tijd nodig en ben je op een gegeven moment niet precies waar je moet zijn??Zeker, we leren ook van onze fouten. Maar mensen die helemaal nergens spijt van hebben zijn ook wel onuitstaanbare mensen. Ik heb in de tweede aflevering een gesprek met de Deense filosoof en psycholoog Svend Brinkmann. Hij zegt: ‘Als mensen nergens spijt van hebben, dan hebben ze geen moreel geweten.’
Het blijkt dat hoe Noorderlijker je woont, hoe hoger het moreel geweten omdat daar het idee van maakbaarheid zo hoog in het vaandel staat. En dat is onlosmakelijk met spijt verbonden. Je heb spijt als je denkt dat er de mogelijkheid was om een andere keuze te maken, dat er een ruimte, hoe klein ook, was om te kiezen. En daar lijd je onder.
De Deense filosoof Kierkegaard heeft het in ditzelfde kader over ‘reflexief verdriet’ wat eigenlijk niets anders is dan je verdriet kunnen overdenken. Wat eigenlijk weer een vorm is van aanhoudende spijt. Dat kan natuurlijk doorschieten naar zwartgalligheid, maar de kunst is om je tijdens je leven te verzoenen met dingen waar je spijt van hebt en het ook zo te buigen dat je je niet telkens aan dezelfde steen stoot.

Je stelt alle mensen die je ontmoet in de serie – dat zijn om er een paar te noemen een filosoof, een theoloog, een chiropractor – dezelfde vraag: wat is de zin van zo’n ongeluk?? Dat was inderdaad mijn centrale vraag, en iedereen gaf daarop een ander antwoord. Zo zei de hypnotherapeut waar ik te rade ging, dat het feit dat ik er geen betekenis aan kon toekennen, al een betekenis geven is; zag de militair die zelf een been verloor tijdens zijn werk in Joegoslavië zijn ongeluk als een verschrikkelijk toeval? Hij was op het verkeerde moment op de verkeerde plaats, maar hij dacht niet na waarom het hem was overkomen omdat dit tot zinloos piekeren leidde. Opmerkelijk vond ik zelf het antwoord van de theoloog die ik ontmoet als ik – ook voor de serie – het Pieterpad loop. Hij zei: je zit te veel in je hoofd. Hij schreef notabene zelf een boek over de loutering van het lopen zonder zelf een stap te zetten op de camino. Maar hij zei ook, heel mooi en spiritueel: ‘Je moet eigenlijk heel goed luisteren naar jezelf, dan komt het antwoord vanzelf.’

Je zevenjarige dochter, die we ook al zagen in eerdere afleveringen, zat ook op de fiets toen het ongeluk gebeurde. Hoe was het voor haar?? Traumatisch om haar moeder bewusteloos op straat te zien liggen. Gelukkig had ze zelf geen schrammetje en hoewel ze een tijdje niet durfde te fietsen en bang was voor het verkeer was ze eigenlijk vrij snel weer opgetogen. Ze kreeg een traumabeer die ze mee naar school kon nemen en waarmee ze over het ongeluk kon praten, ze kreeg aandacht én ze had een mama die thuiszat. Vooral dat laatste vond ze fijn. Dat zette mij ook weer aan het denken. In de nieuwe serie ga ik met haar tijdelijk in een commune wonen buiten de stad. Ze vond het er heerlijk.

Je hebt, sinds je in 2010 begon met de filosofische serie Dus ik ben, zo’n 24 afleveringen gemaakt. Heb je een favoriet? De geslaagdste vind ik zelf de aflevering over non-dualisme. Het filosofische concept, waarbij het gaat over niet denken in tegenstellingen, niet gelijk een oordeel plakken aan bijvoorbeeld emoties. De idee van deze serie is filosofie aantrekkelijk en inzichtelijk maken. Juist in die aflevering uit het afgelopen seizoen is dat volgens mij goed gelukt.

Heb je vanaf het begin gedacht dat het zo’n langlopende serie zou worden? ?Zeker niet. Het was ook echt zoeken in het begin en ik vind dat het programma zich heeft ontwikkeld en steeds beter is geworden.
Je gaat als kijker met me mee op mijn persoonlijke zoektocht naar antwoorden op levensvragen. Dat spreekt aan. Het persoonlijke is universeel, want veel mensen worstelen met dezelfde vragen. Na sommige afleveringen kwam een stroom reacties op gang. De aflevering over opvoeden bijvoorbeeld was wat dat betreft een uitschieter: iedereen had daar een mening over.

Maar hoe lang is tijdelijk? ?Lang genoeg dat mijn dochter er niet meer weg wilde. Maar goed, voor opnamen ben je ergens nooit erg lang. Twee dagen waren we daar. Zij wilde blijven; ik had in die twee dagen wel gezien dat het met mijn voeten in de modder staan minder romantisch was dan ik dacht.

Denk je dat er na deze toch ultieme serie nog een reeks kan komen? ?Het is natuurlijk een eindeloze formule, maar deze afleveringen zijn tot dusver toch het persoonlijkst. Eigenlijk denk ik dat het hier misschien wel stopt…Dus ik was!