Hoe (on)belangrijk is het om ons af en toe te vervelen en helemaal niets te doen?

Nieuw jaar, nieuwe voornemens en grote kans dat dit jaar het aantal stoppers met ‘Facebook, Twitter, WhatsApp en 1000 keer per dag op mijn telefoon kijken’ het wint van de mensen die willen stoppen met roken. Maar net als met roken, blijkt het stoppen met (of minderen van) sociale media a hell of a job. Er zijn programma’s voor: in zeven stappen van je telefoonverslaving af; er zijn detox-programma’s of je kunt het cold turkey doen (mobiele data uit). Feit is dat het net als met roken bijzonder moeilijk is en de meeste mensen gaan na een korte periode offline, gewoon weer op de oude voet door.

In een inmiddels beroemd onderzoek uit 2014, lieten onderzoekers van de Universiteit van Virginia, studenten hun telefoon inleveren en moesten ze tussen 6 en 15 minuten plaats nemen in een kamer met ‘niets dan hun eigen gedachten’. De meesten gaven aan dat ze het als zeer onprettig hadden ervaren. Vervolgens gingen de onderzoekers een stapje verder: ze gaven de proefpersonen een stroomstootmachine mee, waarvan ze van te voren de schok al hadden ervaren en zeiden erbij dat ze hem mochten gebruiken. Het bleek dat tweederde van de mannen en een derde van de vrouwen zich in de vijftien minuten alleen in een kamer een of meerdere schokken hadden toegediend. Een man presteerde het om zichzelf in vijftien minuten 190 keer een elektroshock te geven. De uitkomst van het onderzoek rijmt natuurlijk makkelijk met het gebruik van de smartphone: de constante stimulatie waar mobiele telefoons in voorzien is zo alom aanwezig dat mensen liever een schok dan de verveling voelen op momenten dat ze even niets (bijvoorbeeld een telefoon) om handen hebben.

Als dat zo is, is het snel gegaan: de eerste iPhone zag in 2007 het licht en apps als WhatsApp en Instagram, bestaan respectievelijk sinds 2009 en 2010. Als je weet dat op de een smartphone gemiddeld dertig apps staan, waar mensen 87 uur per maand aan spenderen (bijna drie uur per dag) nog naast het browsen op hun computer, dan begrijp je dat er steeds meer sceptici zijn die zich afvragen wat dit doet met ons brein. Uit onderzoek blijkt al dat mensen die achter een computer zitten zich gemiddeld nog maar drie tot vijf minuten met een taak bezig kunnen houden voordat ze afgeleid worden en hun browser openen om even email te checken of buienradar te bekijken. Nu is het zoeken naar afleiding niets nieuws. Voor de opkomst van de smartphone met zijn sociale media waren mensen niet per se productiever en ook toen werd driftig naar afleiding gezocht: even koffie halen, een droedel tekenen, de krant lezen, even bellen, nog een keer koffie halen. Toch moest je daarvoor meer doen, nu is de afleiding er met een vingerdruk. In hun boek The Distracted Mind uit 2016 onderzochten neuroloog Adam Gazzaley en psycholoog Larry Rosen in hoeverre dit multitasken iets oplevert (en of het inderdaad mogelijk is om verschillende taken tegelijk te combineren). Ze ontdekten dat we door het continu switchen van aandacht in een ‘continue staat van gedeelde aandacht’ verkeren, waardoor we onze geest minder diep in een taak of topic krijgen en het kan niet anders dan dat het op termijn consequenties zal hebben op intelligentie, creativiteit, het vermogen om verbanden te leggen om over dingen na te denken.

Het is natuurlijk nog te vroeg om te zeggen of het zo zal gaan of dat onze hersenen zich zullen aanpassen en er weer nieuwe verbindingen worden aangelegd. Toen in 350 voor Christus het schrijven in zwang raakte, waarschuwde Plato ook dat het geheugen achteruit zou gaan als we dingen gingen opschrijven in plaats van onthouden. Toch is het niet voor niets dat bij steeds meer mensen de roep om regulatie van telefoongebruik (ouders van tienerkinderen op de eerste plaats) toeneemt. Want er is nog een pregnant effect van het continue gebruik van de smartphone: zoals het ‘schok-onderzoek’ al aantoonde gaan mensen hierdoor dingen vermijden die ze moeilijk, saai, vervelend of pijnlijk vinden; van dagdromen tot introspectie tot het alleen zijn met je gedachten en je door problemen heen te denken. Ook is er steeds minder tijd voor ‘nietsdoen’ of voor wat sommige mensen ‘verveling’ noemen en dat is misschien het meest verontrustende bijeffect van de smartphone. Want verveling, of dat nou situationeel is (god hoe lang duurt dit toneelstuk nog?) of een meer existentiële vorm heeft (het zoeken naar de reden van het bestaan) het is een eigenschap die ons mens maakt en tegelijkertijd des duivels oorkussen is, gekmaker van ouders maar ook een van de belangrijkste aanjagers van creativiteit. De vraag van een kind: wat moet ik doen en het lullige antwoord van de ouder: poepen in een oude schoen, wordt, als je maar niets voor ze gaat invullen en ze geen iPad of telefoon in handen duwt, na het gejengel en gedrein, bijna altijd door henzelf ingevuld en ze vinden – al is het nog zo kort – altijd wat om te doen. Verveeld zijn is vervelend, maar de kunst van het vervelen of de kunst die ontstaat (letterlijk) door je te vervelen is van onschatbare waarde voor de rest van het leven.