Energieklank

Hoe de V.A.R.A. jazzmuziek gebruikte om jongeren te bereiken – en daarmee het genre groot maakte in ons land.

Ramses Shaffy & Miles Davis: de VARA Jazzweek − 1960
In de schatkamer van het Nederlands Jazz Archief liggen duizenden banden. Op een van die banden is een superstrak swingend jazzcombo te horen dat een enigszins geaffecteerde stem begeleidt. Het is de stem van een dan piepjonge Ramses Shaffy. Ongeëvenaard muzikaal staat hij de grenzen tussen de jazzmuziek en het Nederlandse cabaretlied op te heffen. Alsof hij zelf een instrument is, jamt hij met de muzikanten mee, met zeven Nederlandse gedichten over jazz, waaronder Billie Holiday van Simon Vinkenoog, Metafiziese jazz van Paul van Ostaijen en In a mist van Remco Campert. Ramses geeft zich er totaal aan over en maakt de teksten bijna van zichzelf. Het programma heet Een schreeuw als een roos en werd op 9 april 1960 uitgezonden als onderdeel van de VARA Jazzweek.

De VARA wijdde op de radio dus een hele week aan jazz, want het was echt populaire muziek in die dagen. Jazz programmeren was dé manier om jongeren te bereiken. De jazzweek eindigde diezelfde dag met de uitzending van twee live concerten: het Oscar Peterson Trio en het Stan Getz Quartet in het Amsterdamse Concertgebouw, voorafgegaan door een uur met het Miles Davis Quintet vanuit het Kurhaus in Scheveningen. Dat heeft heel wat teweeg gebracht.

Kind of blue van Miles Davis is nu de bestverkochte jazzplaat aller tijden. Het album was toen net uitgekomen in Amerika, maar op dat moment had nog niemand in Nederland die vernieuwende muziek gehoord, omdat het hier simpelweg nog niet verkrijgbaar was. De improvisaties van de groep (nu bekend als ‘modale’ muziek), de lange solo’s van John Coltrane die tot op de dag van vandaag geroemd worden: het bracht het Scheveningse publiek destijds dusdanig van streek dat vele concertbezoekers in totale ontreddering de zaal verlieten. In Amsterdam, waar de groep die nacht ook speelde in het Concertgebouw, reageerde het publiek minder geschokt. Maar dat was te danken aan de live-radiouitzending van de VARA: het Amsterdamse publiek had daar thuis al naar zitten luisteren en was dus goed voorbereid op wat zou komen.

Dexter Gordon in een Utrechtse werfkelder − 1963 
De toen 22-jarige jazzorganisator Jaap van de Klomp las in de krant dat tenorsaxofonist Dexter Gordon in Parijs en Kopenhagen zou komen spelen, maar dat hij Nederland wel zou overslaan bij gebrek aan een goede jazzclub. Van de Klomp voelde zich direct uitgedaagd, want hij zat in het bestuur van jazzclub Persepolis die gevestigd was in een werfkelder aan de Utrechtse Oudegracht. Omdat hij thuis geen telefoon had, begon hij een briefwisseling met zijn grote held en haalde een truc uit zodat dat hij gratis met Dexter in Kopenhagen kon bellen vanuit de Utrechtse Espressobar. Zo regelde hij voor een totaalbedrag van ruim 1160 gulden (alles inclusief, ook de reiskosten) in januari 1963 twee concerten van Dexter Gordon met Nederlandse begeleiders: pianist Rob Madna, bassist Ruud Jacobs en drummer Cees See. De gehuurde extra klapstoelen voor de jazzkelder bleken niet nodig, maar het tweede concert werd door de VARA-radio opgenomen en onder de titel In the cave door het Nederlands Jazz Archief uitgebracht. Het geldt nu met terugwerkende kracht als het Europese debuutalbum van een van de grootste jazzsaxofonisten ter wereld, die wel veertien jaar hier op het continent zou blijven.

Eric Dolphy in Hilversum − 1964
‘Jazzvrienden, goedenavond. Bespeler van basklarinet, alt-saxofoon en fluit, begeleid door het trio Misha Mengelberg: Eric Dolphy!’ Zo leidde VARA-radio-man Aad Bos de studiosessie in van een van de grootste vernieuwers in de jazz. Vervolgens ontvlamt het kwartet in een urgent soort muziek die behoorlijk zeldzaam is. De opnamen werden eerder op de band vastgelegd dan ze werden uitgezonden en toen de net 36-jarige Dolphy ruim vier weken later plotseling overleed, besloot platenmaatschappij Phonogram de bewaarde band uit te geven onder de albumtitel Last date. De rest is geschiedenis, want die plaat gaat vanaf dat moment (en nog altijd) de hele wereld over. Voor drummer Han Bennink werd het een wereldwijd visitekaartje.

Dolphy bleek een ernstige vorm van diabetes onder de leden te hebben, wat bij niemand bekend was. ‘Opvallend was wel dat hij een grote pot honing bij zich had, waar hij steeds een lepeltje uit consumeerde,’ zei Aad Bos er later over. De extreem treurige toedracht maakt dat alle betrokkenen er tot op hoge leeftijd geëmotioneerd over blijven. Het is een beetje wrang dat er bijna geen beter exportproduct van de jazz in Nederland denkbaar is. Er kwam zelfs een film over, en de opnamen zelf blijven jonge muzikanten inspireren. De plaat eindigt met deze woorden van Dolphy: ‘When you hear music, after it’s over, it’s gone in the air. You can never capture it again.’

Lees verder in VARAgids 26 vanaf bladzijde 50.