Documentairemaker Jessica Villerius onderzocht de misstanden in vrouwengevangenissen: ‘Het bleek nog erger dan we dachten'

De filmmaker laat met haar documentaires zien dat elke druppel op een gloeiende plaat zin heeft. ‘Heel veel druppels samen helpen.’

Dit is geen interview van het lichte soort, dit gaat over schokkende misstanden: intimidatie, pestgedrag, mishandeling, onthouding van medische zorg en zelfs aanranding en verkrachting in Nederlandse vrouwengevangenissen. Twee jaar geleden maakte documentairemaker Jessica Villerius de documentaire Zitten en zwijgen voor Videoland, waarin ze misstanden openbaarde in de drie vrouwengevangenissen die Nederland telt, en dan met name in de PI (penitentiaire inrichting, JV) locatie Nieuwersluis.

Twee verdachten – bewakers – zijn vervolgd, een derde is inmiddels aangeklaagd en naar een vierde loopt een onderzoek.

Nu heb je een vervolg gemaakt Dubbel gestraft, een documentaireserie voor KRO-NCRV van maar liefst zes afleveringen. Het was kennelijk nodig? Ja, er blijven meldingen bij ons binnenkomen. Bij de eerste documentaire, in 2023, wisten we dat de vrouwen de waarheid spraken – we hadden tenslotte twee jaar onderzoek gedaan – en nu weet iedereen het. Vrouwen durfden daarna makkelijker met ons te praten. Er was ook het rapport van de Inspectie Justitie en Veiligheid, dat net als ons onderzoek, liet zien dat seksueel wangedrag in de vrouwengevangenissen een structureel probleem is. Wij wilden ditmaal onderzoeken of de problemen intussen serieus werden aangepakt.

En? O, het bleek nog erger dan we dachten. Let wel, het gaat om ernstige misdaden gepleegd door mensen die juíst de wet zouden moeten handhaven. Dat maakt het zo eng. Een PIW’er (penitentiair inrichting-werker, JV) draagt een uniform, heeft autoriteit. Hij heeft de sleutel van je cel, bepaalt wanneer je mag luchten.

De vrouwen staan 10-0 achter, ook omdat ze niet voor niets in de cel zitten. Ze hebben iets fouts gedaan en zitten daar hun straf voor uit. Daar hoor je trouwens geen enkele vrouw over piepen, niemand heeft het over haar eigen zaak of haar straf. Dat is toch wel een verschil tussen de meeste mannen en vrouwen… Die vrouwen die zeuren daar dus niet over, maar ze zeggen wel: ik zit mijn straf uit en ondertussen loop ik hier gevaar.

De PIW’er bepaalt ook of je mag bellen en of je bezoekuur door mag gaan. Alles wordt gemonitord. En terecht. Maar ik ken tientallen verhalen van vrouwen tegen wie is gezegd: ‘Als jij iets doorverteld, vraag ik me af of je donderdag je dochter wel kan bellen.’ Dat soort dreigementen. Een vrouw die een klacht wil indienen om een andere vrouw te steunen, krijgt te horen: ‘Pas op, je wilde toch dat je zoon op bezoek kwam?’ Bezoek en bellen met je kinderen is alles wat je daar hebt. Dat wordt heel vaak ingezet om vrouwen te muilkorven.

Het verhaal van de vrouwelijke gedetineerde Sandra greep me aan. Ze is zwanger wanneer ze de cel in moet en een gevangenismedewerker maakt misbruik van haar. Hij gaat zelfs mee naar controles in het ziekenhuis en doet zich daar als haar partner voor. Bij een echo keek hij over de schouder van de gynaecoloog mee naar het inwendig onderzoek dat bij haar werd uitgevoerd. Hij betastte haar. Uiteindelijk deed ze aangifte van aanranding. Ja, en het wrange aan haar verhaal is – niet dat het voor die andere vrouwen minder erg is – dat zij onschuldig was. Ze is hartstikke vrijgesproken. Ze zat daar onterecht en is toen door zo’n vent aangerand. Ze is er beschadigd uitgekomen. Het OM zag overigens niet voldoende bewijs en de bewaker is dan ook niet vervolgd.

Het verhaal van Amanda is ook verschrikkelijk. De PIW’er heeft voor de rechter moeten verschijnen. Hij deed vreselijke dingen. Je moet maar kijken… Ik werd er misselijk van toen ik in de rechtszaal zat en die verhalen hoorde. En maar ontkennen, ondanks al het bewijs dat er was. Hij heeft vier jaar gekregen, al moet ik erbij zeggen dat hij in hoger beroep is gegaan.

Wat denk je dat er gaat gebeuren als Nederland deze nieuwe serie van jou straks gezien heeft? Dat is altijd maar de vraag. Ik hoop op een soort maatschappelijke verontwaardiging. Dat wij allemaal achter die vrouwen gaan staan en zeggen: nu is het klaar. Het is twee jaar later en er gaat nog steeds van alles mis. Ik vind dat dat echt afgelopen moet zijn. Dus ik hoop dat de minister en de staatssecretaris ernaar kijken.

Er hoeven van mij geen koppen te rollen, maar er moet onderhand eens publiekelijk verantwoordelijkheid worden genomen. Dit is niet iets van de laatste jaren, de eerste aangiften gaan terug tot 2007.

Het zou niet de eerste keer zijn dat er Kamervragen worden gesteld naar aanleiding van een van haar documentaires. Hoe uiteenlopend de onderwerpen ook zijn, in haar werk stelt Villerius misstanden aan de kaak die vaak op het snijvlak van misdaad en psychiatrie liggen. Daarbij probeert ze het gehele systeem bloot te leggen en hoort ze dus niet alleen wat de slachtoffers te vertellen hebben, niet alleen wat de daders zeggen, maar ze bevraagt alle betrokken personen en instanties rond een kwestie.

Zo maakt Villerius sinds ze in 2007 haar eigen productiebedrijf begon met een vast team van vier personen, aangevuld met een technisch team en freelance ‘denkkracht’ van onderzoekers, tientallen documentaires voor uiteenlopende zenders als de NPO tot aan National Geographic. In die achttien jaar is Jessica Villerius een bekende naam geworden in het Nederlandse en internationale documentairelandschap. Bij haar eerste film Dutroux: vijftien jaar na zijn gruweldaden wist ze de Belgische kinderverkrachter en -moordenaar aan de praat te krijgen, in 2021 maakte ze het prijswinnende De kinderen van Ruinerwold, over het gezin dat jarenlang verborgen voor de buitenwereld in een boerderij in Drenthe leefde. Ook een verslag van de terreuraanslag in Parijs is van haar hand: Die avond in Bataclan, net als Verward, over verwarde personen en hoe we daar als maatschappij (niet) met omgaan.

‘Ik wil de grote massa bedienen en blijven bedienen met nieuwe inzichten. Dat is mijn levensmotto, denk ik,’ vertelt ze.

Hoe kies je een onderwerp? Ik wijs meer af dan ik aanneem, want een onderwerp moet mij echt triggeren. En ik moet er veel vragen over hebben. Dan pas pak ik het op, want als ik aan een docu werk, staat mijn leven zo twee jaar in het teken van dat onderwerp.

Hoe kwam je bijvoorbeeld aan het onderwerp van de Kinderen van Ruinerwold? De jongen die uit het gezin gevlucht was, Israel, heeft contact met me opgenomen. De pers zat al een tijd achter hem aan, en toen hij een paar dagen voor zijn eigen veiligheid in een hotelkamer zat opgesloten heeft hij documentaires zitten bingen, ook een paar van mij. Hij dacht dat ik hem en zijn broers en zussen misschien kon helpen met vertellen wat er was gebeurd. Toen is hij naar me toegekomen.

Wist je toen meteen dat je een goed onderwerp te pakken had? Nee, zo werk ik niet. Het was aanvankelijk nog heel fragiel allemaal. Ik heb tegen hen gezegd van, joh, we gaan eerst eens kijken hoe het voor jullie voelt. In het beste geval wordt het een mooie documentaire waardoor iedereen jullie verhaal leert kennen. In het andere geval hebben jullie je verhaal bij mij gedaan, heb ik jullie daar een beetje doorheen genavigeerd, en gaan de opnames de kluis in. Dan brengen we het niet uit. Dus in eerste instantie ben ik vooral gaan filmen om het gif eruit te laten.

Lees verder in VARAgids 22. Vanaf dinsdag 27 mei 2025 op de mat, in de winkel en in de app. Nog geen abonnee?