Complexe klassieker

De Max Havelaar van Multatuli is een monument, maar ook een boek dat onverfilmbaar leek. Betrokkenen reconstrueren de ups & downs van de opnames.

Slopende hitte, een cameraman die zijn enkel brak, stakend personeel, tegenwerkende autoriteiten. Dat het verfilmen van Multatuli’s Max Havelaar niet makkelijk zou worden, wist regisseur Fons Rademakers van tevoren. Maar de tegenslagen waarmee
hij en zijn acteurs in Indonesië te maken kregen, waren nog groter dan verwacht. Toch kwam de film af en dat mocht een klein wonder heten, sterker nog, toen Max Havelaar ging draaien – de langste Nederlandse speelfilm tot dat moment (2 uur 50 minuten) – bleek het een kassucces, niet in de laatste plaats omdat vrijwel elke middelbare scholier verplicht naar de bioscoop werd gestuurd.  Het jaar was 1975. De toen al redelijk gelauwerde Fons Rademakers (1920-2007) had eindelijk het budget rond voor de grootste uitdaging uit zijn loopbaan: het verfilmen van Max Havelaar, de klassieker van Multatuli uit 1860 over een Nederlandse bestuurder in Nederlands- Indië die iets wil doen aan de uitbuiting van de inheemse bevolking. In de landstreek Lebak gaat hij vol goede moed aan de slag. Maar zijn moed slaat om in frustratie als blijkt dat hij niet alleen wordt tegengewerkt door Hollandse bestuurders, maar ook door plaatselijke notabelen; Indonesiërs die samenwerken met de koloniale macht om zichzelf te verrijken. De oprechte maar rechtlijnige Havelaar loopt stuk op het systeem en neemt ontslag. Terug in Amsterdam stelt hij zijn ervaringen te boek als Max Havelaar, of de koffiveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappy. 

Uittreksel

Zo verteld lijkt het een simpel verhaal. Maar iedereen die het boek van Multatuli kent, weet dat het geen gemakkelijke kost is. Laten we eerlijk zijn: als mensen Max Havelaar al gelezen hebben, dan meestal het uittreksel. ‘Dit gold ook voor mij,’ moet de bijna 86-jarige Gerard Soeteman toegeven. Hij werd in 1974 door Rademakers gevraagd een scenario te maken op basis van Multatuli’s beroemde boek. ‘Ik had Nederlands gestudeerd en moest daarvoor 350 boeken lezen. Maar van Max Havelaar kende ik alleen de samenvatting. Die had een vriend me gegeven.’ Pas nadat hij de opdracht had aanvaard, ploegde Soeteman zich door de 19de-eeuwse roman. Een crime om er een touw aan vast te knopen, vond hij. ‘Ik dacht: hoe maak ik hier een filmscenario van? De oplossing was door heel veel uit het boek weg te laten. Ik concentreerde me op de figuur van Max Havelaar, om hem bouwde ik
het verhaal. Het stond voor mij vast dat Havelaar en Multatuli dezelfde personen waren, dat het een autobiografisch boek was. Bij het schrijven van het filmscenario putte ik rijkelijk uit het Verzameld werk van Multatuli, pseudoniem van de schrijver Eduard Douwes Dekker, die zelf in Nederlands- Indië had gediend.’ 

De jaren 70, hoogtijdagen van de Nederlandse film. De jonge filmmaker Paul Verhoeven had in 1973 een bom op de bedaarde Nederlandse filmwereld gegooid met zijn sensationele verfilming van Turks fruit. Fons Rademakers, achttien jaar ouder, was gevormd door het toneel en een man van de meer ingetogen cinema. Toch werkte hij bij Max Havelaar deels met dezelfde crew als Verhoeven een paar jaar eerder. Niet alleen koos hij voor dezelfde scenarioschrijver (Soeteman), ook de held van Turks fruit Rutger Hauer speelde mee. Monique van de Ven, zijn tegenspeelster van toen, was nu ‘script girl’ die moest bijhouden welke scènes gedraaid waren. Rademakers vroeg ook Verhoevens cameraman, Jan de Bont. Maar met zijn hoofdrolspeler week hij af en nam hij een risico. De regisseur koos voor de onbekende Peter Faber, toen 32, een toneelacteur van het Werkteater. ‘Ik werd uitgenodigd bij Rademakers thuis,’ vertelt Faber (nu 78, vooral bekend van Schatjes en als vader van Ciske de Rat), ‘en moest, gezeten aan zijn bureau, een aantal scènes spelen. Zo kreeg ik de rol. Ik was wel benieuwd wat ik zou verdienen. “3000 gulden” zei Rademakers, “plus gratis verblijf voor je vrouw en je kinderen en een oppas. Zie het als een soort vakantie in de Gordel van Smaragd”.’

Lees verder in VARAgids 25 vanaf bladzijde 30.