Gemeentelijke armoederegelingen: complex, versnipperd en ongelijk verdeeld

In Nederland kunnen ongeveer anderhalf miljoen mensen niet goed rondkomen. Voor hen bestaan talloze gemeentelijke armoederegelingen, maar in de praktijk bieden deze vaak beperkte hulp. Tegelijk stapelen regels, loketten en formulieren zich op, waardoor ook steeds meer kinderen tussen wal en schip vallen.

In welke gemeente je woont, bepaalt hoeveel ondersteuning je kunt krijgen, laat Kassa zien. De verschillen tussen gemeenten lopen flink uiteen.

Benieuwd hoe dat eruitziet? In dit speciaal ontworpen interactief dashboard van het Instituut voor Publieke Economie (IPE) zijn de financiële verschillen goed te zien: vergelijkbare huishoudens kunnen honderden euro’s per maand meer of minder ontvangen, afhankelijk van de gemeente waar ze wonen.

In opdracht van Kassa keek het IPE naar verschillen tussen 24 Nederlandse gemeenten. Daaruit blijkt onder andere dat er 78 verschillende inkomensafhankelijke regelingen zijn bij deze 24 gemeenten.

In sommige gemeenten houden inwoners langer recht op hulp, terwijl in andere gemeenten vooral hulp in natura wordt geboden, bijvoorbeeld in de vorm van bonnen, speciale kindpakketten of activiteiten.

Kassa besteedde de afgelopen jaren meerdere keren aandacht aan armoede en de gemeentelijke regelingen waar mensen rond het sociaal minimum afhankelijk van zijn.

Onderzoek van het Instituut voor Publieke Economie laat in het recente rapport Naar een eerlijker en eenvoudiger armoedebeleid zien dat de hulp voor mensen met een laag inkomen erg versnipperd is. Hierdoor lopen mensen hulp mis en ontstaan er ook nog eens oneerlijke verschillen tussen huishoudens.

Een concreet voorbeeld uit het IPE-rapport laat de verschillen zien: in Amsterdam ontvangen ouders met twee kinderen die leven op bijstandsniveau gemiddeld 393 euro per maand als inkomenstoeslag. In Zwolle is dat 210 euro, en in Alphen aan den Rijn slechts 89 euro.

Volgens econoom Jasper J. van Dijk van het IPE zijn er drie hoofdproblemen; “Het systeem is veel te ingewikkeld,” zegt hij. Mensen in stressvolle situaties moeten zelf talloze regelingen en voorwaarden uitzoeken, geeft hij aan. “Het is niet gek dat mensen het simpelweg niet weten te vinden.”

Econoom Van Dijk valt nog iets op: “Daarnaast zie ik dat armoedebeleid langzaam verschuift van recht naar gunst. Stichtingen vullen de gaten die gemeenten laten. De voedselbank is daar een voorbeeld van. Je hebt recht op regelingen van de overheid, op hulp van een stichting heb je géén recht.”

Daarnaast worden mensen vaak vanuit wantrouwen benaderd. Gemeenten geven soms bonnen in plaats van geld uit angst dat het verkeerd wordt besteed. Onterecht, vindt Van Dijk: “Geld werkt vaak veel beter en waardiger.”

Het derde hoofdprobleem betreft regelingen die beter landelijk geregeld kunnen worden, zoals bijvoorbeeld de collectieve zorgverzekering en de studietoeslag.

Daarnaast pleit Jasper J. van Dijk voor een inkomensonafhankelijke huishoudtoelage, waarbij de inkomensafhankelijkheid via de belastingen gaat. De toeslagen zouden dan niet meer nodig zijn.

De Commissie Sociaal minimum adviseerde in 2023 dat “de bestaanszekerheid landelijk moet worden aangepakt met een centrale rol voor de Rijksoverheid.”

Stella de Swart, schrijver van het boek Armoede krijg je gratis, herkent uit haar eigen leven de schaamte en angst die veel mensen ervaren die afhankelijk zijn van armoederegelingen. “In de media hoor je steeds dat mensen zich schamen, en op een gegeven moment ging ik mij als moeder óók schamen.”

Voor ouders gaat het om eigenwaarde en trots: je wilt je kinderen laten zien dat je kunt meedoen. “Wanneer dat niet lukt, stort je ideaalbeeld in”, zegt De Swart.

Angst en wantrouwen spelen een grote rol bij het aanvragen van hulp. “Iedereen heeft er een oordeel over. Dan denk je: de gemeente zal óók wel oordelen,” geeft De Swart aan.

Hulp moet daarom anders, bepleit zij: mensen bijstaan, en niet alles voor hen invullen. “Mensen willen zélf doen. Pleisters plakken werkt maar even”, geeft de schrijster aan. “Armoede is geen excel sheet.”

Veel inwoners ervaren de huidige hulp bij armoede als vernederend. Voor een laptop moet je langs drie organisaties, voor een bed weer langs een ander loket. Veel stichtingen maken volgens Stella de Swart deel uit van de “schuldenindustrie”. Ze bestaan vaak van armoede zelf.

Toch kan volgens haar wél veel lokaal worden opgelost. Gemeenten kunnen vroegtijdig begeleiden, inzicht geven in inkomsten en uitkeringen en praktische oplossingen bieden.

Initiatieven zoals ‘gezinnen adopteren’ bestaan al in Almere en Wassenaar. “Waarom rollen we dit niet landelijk uit via de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG)?” vraagt De Swart zich af.

Tot vorig jaar moesten inwoners van de gemeente Wageningen voor verschillende minimaregelingen meerdere aanvragen doen. “Wat we eerder hadden, was een aantal verschillende regelingen die je allemaal los moest aanvragen,” zegt wethouder Guido van Vulpen. Dat betekende al snel vier, vijf aanvragen, telkens met een verantwoordingsplicht.

Dat kan ook anders… Met het nieuwe Maatschappelijk Meedoen Budget is dat veranderd: één gesprek en één aanvraag. “Eerder kreeg je een vast bedrag. Nu kijken we naar wat de uitgaven zijn, wat er binnenkomt, en vervolgens vullen we het verschil aan. Dat biedt veel meer rust.”

Ook de verantwoordingsplicht is afgeschaft. “Die hebben we er helemaal uit,” aldus wethouder Van Vulpen. Het budget is gebaseerd op een andere filosofie: “Niet kijken naar wat er binnenkomt, maar wat mensen nodig hebben om maatschappelijk mee te kunnen doen.”

Van de 24 gemeenten die Kassa om een reactie vroeg, hebben 11 gemeenten gereageerd. Gemeenten zien zichzelf vooral als vangnet voor een systeem dat tekortschiet. "We kunnen het iets eenvoudiger maken, maar structurele armoede los je niet lokaal op," klinkt het als boodschap.

Er is brede steun voor vereenvoudiging, maar zonder verhoging van het sociaal minimum en hervorming van het toeslagenstelsel dreigt vereenvoudiging uit te lopen op versobering, vooral in dure steden.

Lees hier de uitgebreide reacties van de 11 gemeenten (pdf-document).