Zwarte piet, witte onschuld, etnisch profileren en whitesplaining

In het debat over racisme wordt de vinger vaak gewezen naar de extreme en expliciete vormen van racisme door het ‘PVV-klootjesvolk’ en extreemrechtse gekken, goedbedoelende witte mensen kunnen echter minstens zo schadelijk zijn door racisme, door wellicht onbewust te reproduceren.

Historicus en opiniemaker Han van der Horst is een voorbeeld van goedbedoelende witte mensen. In zijn opiniestuk stelt hij dat er kennelijk een onderscheid gemaakt zou kunnen worden tussen ‘echt racisme’ en een andere vorm van racisme waarmee hij racisme als structureel probleem bagatelliseert.

Hoe de media polarisatie in de hand werkt Allereerst gaat Han mee in een mediaframe waarin activist Jerry Afriyie en ik als ‘bedreigingen’ voor de nationale traditie worden geportretteerd. “Tegenstanders Zwarte Piet dreigen met zwaardere acties”, kopte de NOS na een kort interview op donderdag 2 juni.

Het was interessant om te zien hoe krantenkoppen bij andere media al snel een dreigendere toon kregen: “Tegenstanders Zwarte Piet kondigen zware acties aan” kopte het AD niet lang erna en de Metro volgde met: “Anti-Zwarte Piet-actiegroepen dreigen met serieuze verstoring intocht Sinterklaas Maassluis”. Een zeer vertekend beeld omdat er geen enkele officiële oproep of aankondiging is gedaan vanuit de actiegroepen tegen Zwarte Piet. Wat we wel hebben gezegd is dat het geduld opraakt bij de vreedzame demonstranten. Einstein zei ooit: “Krankzinnigheid is hetzelfde keer op keer blijven doen en een ander resultaat verwachten.”

Tijdens de bijeenkomst bleek dat tegenstanders van Zwarte Piet niet krankzinnig zijn en andere creatieve manieren willen zoeken om verandering van de traditie te stimuleren. Jaren van vreedzaam protest heeft immers nog geen verandering tijdens de intochten opgeleverd. Er is echter een verschil tussen ‘andere acties’ en ‘dreigen met zwaardere acties’ en er is een verschil tussen een observatie dat het geduld bij tegenstanders van zwarte piet opraakt en ‘zware acties aankondigen’.

Het lijkt erop dat de media zelf sensatie en een sfeer van dreiging willen creëren, wellicht om meer clicks te genereren en kranten te verkopen? Han gaat hier helaas in mee zonder kritisch na te denken en lijkt een belangrijk element in de discussie te vergeten. Men lijkt namelijk vaak te vergeten dat het plezier van vele witte kinderen ten koste gaat van pijn van vele zwarte kinderen én volwassenen.

In een documentaire van een Brits-Jamaicaanse documentairemaakster zie je hoe vele zwarte mensen het ‘onschuldige kinderfeest’ ervaren:

“Naast het feit dat het dezelfde beelden zijn als Golliwog en Blackface en dergelijke is het geworteld in de slavernij. Maar mensen begrijpen niet waarom het echt pijn doet, en het doet ons echt pijn omdat wanneer kinderen mij op straat zien lopen dan zeggen ze tegen me dat ik zwarte piet ben. Ik ben Zwarte Piet.”

Zwarte Piet en Witte onschuld Professor Gloria Wekker noemt de figuur Zwarte Piet in haar fenomenale boek ‘White Innocence’ een vorm van een gewelddadige hiërarchie, een figuur die de koloniale machtsrelatie tussen de superieure heilige witte man hoog op het paard ten opzichte van de clowneske zwarte onderdaan vertegenwoordigt.

In het boek stelt ze de vraag hoe het mogelijk is dat een land dat 400 jaar lang een uitgestrekt koloniaal imperium heeft gehad een dusdanig ‘feliciterend zelfbeeld’ heeft kunnen ontwikkelen waarin men aanneemt dat dit verleden geen sporen heeft nagelaten in ons denken, ons doen en onze samenleving. Wekker beschrijft het dominante Nederlandse zelfbeeld als volgt:

“Het omvat een dominante manier waarop de Nederlanders over zichzelf denken, als een klein doch rechtvaardig, ethisch, kleurenblind, vrij van racisme, dus een baken van licht voor andere volkeren en naties”.

In tegenstelling tot dit dominante zelfbeeld stelt Wekker dat het koloniale verleden opgeslagen is in het ‘culturele archief’. Dit archief is ‘een opslagplaats van geschiedenis’ dat zowel in de hoofden en harten van mensen, als in instituten, populaire cultuur en ‘het gezonde verstand’ verankerd is. Deze koloniale beeldvorming wordt gerepresenteerd in de figuur Zwarte Piet. Onbewust zien we deze beeldvorming echter ook terug in onze instituten en sociale domeinen waarin we dagelijks met elkaar in contact komen.

Zwarte Piet en etnisch profileren Volgens lieden als van der Horst staat Zwarte Piet los van ‘echt racisme’ zoals etnisch profileren. Tijdens de intocht in Gouda bleek echter dat de politie een ‘onrustig gevoel van veiligheid voor de aanwezige gezinnen’ kreeg van mensen met een ‘links georiënteerd’ en ‘negroïde’ uiterlijk. Etnisch profileren leidde dus tot de arrestatie van meer dan 90 vreedzame demonstranten en een zeer gewelddadige arrestatie van Jerry Afriyie.

Afgelopen week ontstond er opschudding omdat Typhoon aangaf regelmatig slachtoffer te zijn van etnisch profileren. Volgens rapporten en onderzoeken van onder andere Amnesty International, Sinan Cankaya en Paul Mutsaerts is dit een structureel probleem. Maar waar komen de denkbeelden dat zwarte mensen ‘verdacht’  zijn vandaan?

Volgens sommigen op basis van sociologische statistieken en de manier waarop deze in de media worden gerepresenteerd. Als we verder kijken kunnen we echter stellen dat deze stereotype beelden van zwarte en gekleurde mensen als een ‘dreiging’, stammen uit het ‘culturele archief’ en het koloniale verleden.

In het boek ‘Wit over Zwart’ schreef Nederveen Pieterse hoe zwarte mensen enkele eeuwenlang aan dreiging en criminaliteit gekoppeld werden: “In deze context werden ‘negers’ genoemd, zij aan zij met apen, mensapen en misdadigers. In zowel de Victoriaanse iconografie, criminologie, antropologie, biologie, massapsychologie als dieptepsychologie, steeds komen de motieven in één punt samen: het signalement van de wilde, de primitief, de zwarte kwam overeen met dat van dieren, misdadigers, zwakzinnigen, gedegenereerden, mensen van lagere klasse, menigten, enzovoorts. De verhalen van de verschillende wetenschappen vertegenwoordigen evenzovele facetten of lagen van een westers angstsyndroom: de angst voor zelfvervreemding werd geprojecteerd in de ‘donkere’ regionen van de samenleving.”

We zijn eeuwenlang met beelden geïndoctrineerd dat zwartheid gekoppeld is aan criminaliteit en dreiging. In de dagelijkse praktijk betekent dit dat zwarte mensen regelmatig staande gehouden worden omdat agenten er automatisch vanuit gaan dat ze er ‘verdacht’ uit zien. In uitzonderlijke gevallen kan dit zelfs leiden tot dodelijk politiegeweld.

Impliciete stereotype beelden Stereotype beelden hebben ook op andere domeinen van het sociale leven invloed op de manier waarop we met elkaar om gaan. Op de arbeidsmarkt zorgen stereotype beelden ervoor dat werkgevers eerder ‘Mark’ dan ‘Mohammed’ of ‘Miguel’ kiezen. Uit talloze onderzoeken van onder meer de SER kiezen werkgevers eerder voor een witte sollicitant dan een sollicitant met een niet-witte huidskleur.

Volgens de SER is er nog veel onwetendheid over de manier waarop impliciete en expliciete stereotype beelden werken en hoe ze invloed hebben op werving- en selectieprocessen. Hetzelfde kan gesteld worden over de historische oorsprong van stereotype beelden en hoe ze zich in verschillende instituten, zoals in het politieapparaat en in het onderwijs manifesteren.

Zwarte Piet is op zichzelf een stereotype beeld van zwarte mensen, het feit dat we dit blackfacefiguur als meest populaire traditie hebben zegt veel over het niveau van kennis over racisme, discriminatie en stereotype beelden. Veel goedbedoelende ‘keurige mensen’ hebben de neiging om Zwarte Piet los te koppelen van andere vormen van racisme en discriminatie.

Dat is geen ‘echt racisme’ stellen ze. Het ‘echte racisme’ moet volgens hen meer aandacht krijgen d.m.v. campagnes. Zo heeft minister Asscher vorige week een nieuwe campagne gestart om ‘duidelijk te maken dat iedereen vooroordelen heeft, en te laten zien hoe je daar overheen kunt stappen’.

Ook minister van der Steur heeft aangekondigd met de medewerking van Typhoon een campagne te starten tegen racisme. Hoe geloofwaardig kunnen we zulke campagnes tegen stereotype beelden, discriminatie en racisme nemen als honderdenduizenden Nederlanders in december massaal als een koloniale karikatuur van zwarte mensen rond paraderen?

Stop whitesplaining en neem verantwoordelijkheid Zwarte Piet is essentieel om racisme en discriminatie te bestrijden. Zolang mensen niet leren te begrijpen hoe de nationale traditie verbonden is aan het koloniale verleden en hoe dit verleden nog subtiel doorwerkt in het heden, zullen oppervlakkige campagnes geen zin hebben. Zolang racisme wordt gereduceerd tot  ‘incidenten’ en tot individuele handelingen van ‘PVV-volk’ waar ‘keurige mensen’ geen aandeel in hebben zal Wilders elke verandering van de traditie kunnen framen als een bedreiging en aanval op de Nederlandse cultuur en identiteit door ‘radicale activisten’.

Het zijn niet de tegenstanders van Zwarte Piet die Wilders een Sinterklaascadeau geven maar de ‘linkse partijen’ en de ‘keurige witte mensen’ die weigeren racisme als een urgent en structureel probleem op de politieke agenda te zetten. Het wordt tijd dat ‘goedbedoelende keurige witte mensen’ als van der Horst zich meer gaan verdiepen in het koloniale verleden en de betekenis van institutioneel racisme en minder whitesplainen. Dat is een term dat gebruikt worden om aan te duiden wanneer, wellicht goed bedoelende, witte mensen op een paternalistische manier aan een zwart persoon uitleggen wat wel en wat niet als racisme beschouwd dient te worden. Alsof zwarte mensen, na 400 jaar slavernij, kolonialisme en discriminatie, niet weten wat racisme is en hoe ze er tegen moeten vechten.

De verkiezingen van 2017 bieden de kans aan ‘linkse partijen’ om kleur te bekennen en een robuust voorstel te doen om racisme in de kern aan te pakken. Het is niet voldoende om te zeggen dat je tegen racisme bent, er zijn concrete maatregelen nodig zoals een publieke campagne over het koloniale verleden en migratiegeschiedenis in combinatie met verandering van het curriculum zodat er van het basis- tot het hoger onderwijs meer aandacht komt voor de relatie tussen het koloniale verleden en het heden.

Zo kunnen we ervoor zorgen dat mensen inzicht krijgen in hun eigen privileges en in de complexiteit van racisme als een systeem. Op deze manier geven we Wilder geen cadeau maar maken het hem moeilijk om met populisme stemmen te winnen. Zo kunnen we ook werken aan een betere toekomst waarin ik als Surinaamse-Nederlander niet meer hoef te vrezen dat een agent mij als een bedreiging ziet omdat ik een donkere huidskleur heb.

Het stuk van Han van der Horst waar Mitchell op reageert is hier te lezen

Dit stuk verscheen eerder op stopblackface.com