Zonder regime change geen einde aan de oorlog

Van Russische Doema-dissident tot Oekraïense verdediger: Ilja Ponomarev neemt het op tegen het Poetin-regime en hekelt de westerse rol die gelegenheid biedt aan Russische agressie.

In 2014 stemde Ilya Ponomarev (1975) als enige parlementariër van de 450 leden tellende Russische Doema tegen de Krim-annexatie.  Daarvoor betaalde hij een hoge prijs: hij werd gebrandmerkt als landverrader en bedreigd, ook zijn bankrekeningen werden bevroren. Vandaar, dat ik destijds, in een opiniestuk in Trouw, Europese parlementsleden opriep hun Russische collega te steunen door hem de jaarlijkse Sacharov-prijs te verlenen. Zonder resultaat: geen van de 47 Nederlandse en Belgische MEP’s, aan wie ik het stuk mailde, reageerde.

Uiteindelijk vluchtte Ponomarev naar Oekraïne, waar hij het staatsburgerschap verwierf en zich na de grootschalige invasie aansloot bij de Oekraïense Territoriale Verdediging. In 2023 plaatste   het Russische Ministerie van Binnenlandse Zaken hem op de nationale terroristenlijst. Onlangs sprak ik hem in een restaurant in Kyiv, onder het toeziend oog van zijn lijfwacht.  

Wat gaf u de moed om tegen de Krim-annexatie te stemmen?

De basis daarvoor werd gelegd door mijn opvoeding, maar de uiteindelijke beslissing nam ik met mijn ex-vrouw. Zij begreep mijn innerlijke strijd, aangezien een nee-stem zou leiden tot represailles, die niet alleen mij maar ook mijn gezin zouden treffen. Toen ze zei: “Als je niet tegen stemt, kom dan maar niet thuis”, nam ze die verantwoordelijkheid van mijn schouders.

Mist u Rusland?

Natuurlijk zou ik graag teruggaan. Rusland is ernstig ziek en wanneer een familielid ernstig ziek is, zowel fysiek als mentaal, moet je voor de patiënt zorgen en vechten voor zijn leven, in de hoop dat hij zal herstellen. En in veel gevallen moet je de patiënt pijn doen, chirurgisch ingrijpen, bloed vergieten. Dat is mijn emotie ten opzichte van Rusland.

Bloed vergieten, ook dat van Darya Dugina? (Hoewel zelf ook een fervent oorlogspragandiste was de autobom die haar doodde waarschijnlijk bedoeld voor haar vader, de ultranationalistische ideoloog Aleksandr Dugin die de Russen aanspoorde om zoveel mogelijk Oekraïners te doden.)

Ja.

Het Kremlin-narratief dat de oorlog tegen Oekraïne door de NAVO-uitbreiding is uitgelokt wordt ook door vele mensen in het Westen voor waar aangenomen.

De fundamentele fout van het Westen aangaande Rusland was niet de NAVO-uitbreiding, maar het feit dat men applaudisseerde toen Jeltsin in 1993 het parlement door tanks liet beschieten. Als je zegt: “Wij hechten belang aan principes en democratie, wij willen jullie helpen Rusland te normaliseren”, en vervolgens een gewelddadige, ondemocratische staatsgreep steunt, dan zijn je woorden en daden niet in overeenstemming met elkaar. Een andere fout was de westerse steun voor de manier waarop de privatisering is doorgevoerd, die werd door velen als zeer oneerlijk beschouwd. Daarbovenop kwam nog eens Jeltsins frauduleuze overwinning bij de presidentsverkiezing van 1996 op de communistische kandidaat Zjoeganov. Vergelijk dit met de Poolse verkiezingen van 1995, waarbij de zittende president Walesa verloor van de voormalige communist Kwasniewski. Dat gaf de bevolking het signaal dat ze konden kiezen, waarna Polen een normaal democratisch land werd. Het was voor mij duidelijk dat als er in 1996 geen door het Westen gesteunde verkiezingsfraude was geweest, Zjoeganov zou hebben gewonnen. En aangezien hij geen dieprode maar eerder roze communist was, zou de volgende president Boris Nemtsov zijn geweest, de belangrijkste kandidaat aan de liberale vleugel. Rusland zou zich democratisch hebben ontwikkeld, net als Polen.

Na de instorting van de Sovjet-Unie was de VS terughoudend ten aanzien van NAVO-uitbreiding. De Tsjechische en Poolse presidenten Havel en Walesa klopten echter hard op de NAVO-deur. Behalve de Doema beschieting, versterkten ook de eerste Tsjetsjeense oorlog en het feit dat Jeltsin de KGB niet ontmantelde, hun angst voor Russisch revisionisme.

Dit alles speelde een rol. De fouten waren diepgeworteld en de NAVO-uitbreiding was daarvan eerder een gevolg dan de oorspronkelijke fout. Het komt nog steeds hierop neer dat een meisje verkracht is omdat ze een minirok draagt. Ja, er zijn fouten gemaakt: als ik dit meisje was geweest, zou ik niet in het donker in een minirok op pad zijn gegaan. Toch zou het niet haar schuld zijn, maar die van de verkrachter, in dit geval de Russische agressor.

Met de verdragen van Parijs in 1990 en Istanbul in 1999 verklaarden de Sovjet-Unie en later Rusland dat elke natie het recht heeft haar eigen militaire alliantie te kiezen.

Hoe kan een land voor een ander land beslissen? Als Rusland en Oekraïne een overeenkomst hadden ondertekend waarbij Kyiv in ruil voor goedkoop gas beloofde zich te onthouden van deelname aan bepaalde militaire allianties, zou het anders hebben gelegen.  Aangezien er niet zo’n overeenkomst was, wat is dan de kwestie?

In april 2022 zei Poetins voormalige premier Michail Kasjanov op CNN dat “al deze beweringen dat de NAVO een bedreiging vormt, volstrekt kunstmatige redenen zijn die de heer Poetin bedacht”. En inderdaad leek Poetin in zijn beruchte essay in 2021 al de werkelijke oorzaak van de oorlog te hebben gepresenteerd: dat hij niet accepteert dat Russen en Oekraïners verschillende volkeren zijn en laatstgenoemden het recht ontzegt om als soevereine natie te bestaan.  

Voor mij was dat niet de reden. Ik beschouw Poetin niet als een strategisch denker. De Krim-annexatie in 2014 was niet het resultaat van een imperialistisch lange-termijnplan, maar van een spontane reactie op de Oekraïense revolutie, die een kolossale mislukking van zijn beleid inhield. Poetins macht in Rusland hangt af van één ding: het uitstralen van een aura van overwinnende almacht. Zodra hij tekenen van zwakte vertoont en lijkt te verliezen, komen er problemen. Daarom handelde hij in 2022 op identieke wijze. Toen Zelensky president werd, geloofde Poetin dat hij bereid was zich over te geven, of op zijn minst een groot compromis te sluiten. Toen dat niet het geval bleek, werd hij woedend en zon op wraak. Bovendien was hij gehersenspoeld met het geloof dat het Oekraïense volk op Russische bevrijding wachtte. Dus deed hij een verkeerde zet, wat geen strategische lange-termijncalculatie was, maar een opportunistisch besluit.

Toen Poetin in 2014 ontkende dat er Russische troepen in Oekraïne waren, verzamelde voormalig Russisch oppositieleider Boris Nemtsov veel bewijs over hun aanwezigheid daar. Na de moord op Nemtsov in 2015 werd dit bewijs gepubliceerd in een rapport met de titel ‘Putins oorlog’. Sindsdien staan veel mensen, waaronder Gary Kasparov, erop om het ‘Ruslands oorlog’ te noemen. Bent u het daarmee eens?

Ik zou zeggen dat niet het Russische volk naar Poetin deze oorlog is begonnen. Het Russische volk gaf er echter de voorkeur aan om niet tegen de oorlog te vechten.

Talrijke Russen nemen er zelfs actief aan deel en begaan oorlogsmisdaden: genocide, urbicide...

Ja, dat gebeurde ook in Tsjetsjenië. Helaas is dat de aard van veel mensen in het Russische leger en hebben ze groen licht gekregen om geweld te plegen, te verkrachten en te plunderen, en dat doen ze heel openlijk en gretig.

Militair analist Dara Massicot waarschuwde in het laatste nummer van Foreign Affairs dat het Russische leger een lerende organisatie is geworden die onophoudelijk gevechtservaringen analyseert en verspreidt, bijvoorbeeld door militaire handleidingen te herschrijven.

Ik heb vanaf het begin gezegd dat we de vijand niet moeten onderschatten, want ze leren inderdaad bij. Op dit moment heeft Rusland een numerieke meerderheid ten opzichte van Oekraïne wat betreft het aantal drones en soldaten aan het front, en daarom boeken ze kleine maar gestage vooruitgang. Strategisch gezien leidt dit echter nergens toe. Gedurende een jaar van zeer hevige gevechten verloor Oekraïne minder dan 1 % van zijn grondgebied en de Russen honderdduizenden soldaten. Oké, nog een jaar en nog eens 1 % van het grondgebied, en Oekraïne zou waarschijnlijk Prokrovsk verliezen. Maar hoe verandert dat het strategische evenwicht?

Volgens de Ukraine Support Tracker van het Kiel Instituut heeft de VS sinds de terugkeer van Trump nauwelijks hulp geleverd. Dat betekent dat Europa het gat moet opvullen, met andere woorden: veel hangt nu af van Duitsland.

Duitsland is echter niet de bottleneck. Om enkele simpele feiten te noemen: 80% van de Russische slachtoffers wordt veroorzaakt door in Oekraïne geproduceerde wapens. En het jaarlijkse productiebudget van al deze spullen, drones en wapens, ligt ergens in de buurt van 5 miljard dollar. We hebben het hier over honderden miljarden aan buitenlandse wapens die minder dan 20% van de Russische slachtoffers veroorzaken. Internationale eenheid is belangrijk, maar in plaats van te praten over honderden miljarden aan leveringen, kunnen we beter nog eens 5 miljard dollar in cash ontvangen, zodat we onze drone-productie kunnen verdubbelen. Dat zou een veel efficiëntere investering zijn dan Taurussen en Tomahawks. Wat de Oekraïners betreft, bij hen dring ik er altijd op aan zich meer te richten op politiek invloedrijke activiteiten binnen Rusland. Ja, we kunnen al hun raffinaderijen in brand steken en dat zijn goede doelen. Maar aangezien ze aan de rand van grote steden liggen, kunnen de inwoners het vanaf hun comfortabele sofa gadeslaan, alsof het een voetbalwedstrijd is. Moskovieten, regeringsbureaucraten, leiders van dit regime die de gevechten daadwerkelijk organiseren, leven alsof er geen oorlog is. Alsof ze volledig immuun zijn en zelfs geen persoonlijke beveiliging nodig hebben omdat niemand hen als doelwit heeft.

Pleit u voor moordaanslagen?

Als een soldaat in een oorlog een andere soldaat neerschiet, zou u dat geen moord noemen, maar een ander woord gebruiken. Voor mij is er een heel duidelijk verschil tussen strijders en burgers. Ik ben absoluut tegen het aanvallen van burgers, dat zou een terreurdaad zijn. Maar de mensen die de oorlog organiseren, ministers, regionale gouverneurs en hun ministers, wetshandhavers, oorlogs-propagandisten enz. zijn strijders en dus legitiem doelwit.

Sinds 24 februari 2022 zijn volgens Novaya Gazeta 56 leden van de Russische elite onder vreemde omstandigheden gestorven. Velen van hen zijn uit ramen gevallen. Er wordt gesuggereerd dat Poetin op deze manier probeert meer loyaliteit aan de oorlogsinspanningen af te dwingen en kliekvorming te voorkomen.

Poetin krijgt de schuld van alles, maar dat is slechts een hype, zo werkt het systeem niet. Hij staat ver boven dergelijke zaken. In 99 % van de gevallen hadden Poetin of de FSB er niets mee te maken. Ten eerste waren er enkele natuurlijke oorzaken, want ik kende een paar van deze mensen. Het is duidelijk dat het in de meeste gevallen om moorden ging, om mensen die verantwoordelijk waren voor het witwassen van geld, illegale financiële overdrachten van grote ondernemingen naar westerse activa. Zodra ze door sancties werden getroffen, werd hun werk overbodig en werden ze tot last. Maar er zijn natuurlijk ook politieke figuren die op Poetins radar staan. De moord op Navalny had niet kunnen plaatsvinden zonder zijn medeweten. 

Hoe zit het met de moord op Nemtsov, wist Poetin daarvan?

Er zijn veel aanwijzingen dat hij het niet wist, verschillende betrouwbare bronnen hebben mij verteld dat hij er woedend over was. En uiteindelijk werden vijf Tsjetsjenen, hoewel zij alleen maar de trekker hadden overgehaald, veroordeeld tot gevangenisstraffen. Dat zou niet zijn gebeurd zonder Poetins toestemming. Niemand werd gestraft voor de moorden op Litvinenko en Navalny, of de vergiftiging van Skripal. Een duidelijk teken dat deze moorden waren goedgekeurd. 

Onderzoeksjournaliste Anna Politkovskaya, die verslag deed van de brute Tweede Tsjetsjeense oorlog, werd in 2006 vermoord op Poetins verjaardag. Verjaardagscadeau?

Nee, het had niets met Poetin te maken, hij gaf niets om haar.  Zijn Tsjetsjeense zetbaas Ramzan Kadyrov zat erachter, en het maakte deel uit van de afspraak. Om Tsjetsjenië stabiel te houden, kreeg hij de licentie te doden wie hij maar wilde.

Jarenlang lijken westerse politici zich blind te hebben gehouden voor het feit dat Poetins Rusland een maffiastaat is, een term die is gemunt door voormalig FSB-officier Litvinenko, die naar het Westen vluchtte en de Russische geheime dienst ervan beschuldigde de Russische appartementbomaanslagen in 1999 te hebben georkestreerd om Poetin aan de macht te brengen.

Aanvankelijk geloofde ik het niet. Maar toen ik de argumenten afwoog en veel sprak met Sasha (Litvinenko), die een goede vriend van mij was, en andere onderzoekers, kwam ik tot het besef dat het waar is. Toch gelooft bijna niemand het, omdat het te gruwelijk is om te accepteren. Maar de kans is groot dat de waarheid na de regimewisseling openbaar wordt. Want dan zouden sommige FSB-mensen die de leiding hadden om hun huid te redden de ware toedracht onthullen.  

U woont nu ook in de VS en staat in contact met Amerikaanse politici. In Taiwan en Japan is men zeer bevreesd dat Poetin zal winnen. Maar in de regering-Trump zijn er nog steeds mensen die weigeren in te zien dat het Europese en Pacifische strijdtonelen onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn.

De regering-Trump begint zich te realiseren dat een overwinning van Poetin China groen licht zou geven ten opzichte van Taiwan, en ik geef eigenlijk de voorkeur aan hen boven de regering-Biden. Hoewel daar veel aardige mensen in zaten, heb ik er een hekel aan als mensen de juiste woorden zeggen en vervolgens niets doen. Trump daarentegen is een vrij authentieke persoonlijkheid die zijn campagnebeloften nakomt. Hoewel hij op korte termijn onvoorspelbaar is, is hij op lange termijn voorspelbaar en ook uiterst transactioneel. Hoewel niet veel mensen weten hoe ze met zo’n ongewoon politicus moeten dealen, lijkt Zelensky dat inmiddels te hebben geleerd. Ze begonnen op een dieptepunt, omdat Trump over het algemeen een hekel aan hem had, maar hun relatie is de afgelopen zes maanden aanzienlijk verbeterd. Overigens ben ik het eens met Trump dat als hij in 2022 president was geweest er geen grootschalige invasie zou hebben plaatsgevonden, aangezien Trumps onvoorspelbaarheid een serieuze afschrikking zou hebben betekend  voor een lafaard als Poetin. Biden daarentegen gedroeg zich zoals Poetin verwachtte, maar het belangrijkste was dat Zelensky en het Oekraïense volk zich anders gedroegen dan verwacht. Zelensky is ongetwijfeld een held, hoewel er veel te bekritiseren valt aan de huidige autoriteiten. Maar zelfs als we het oneens zijn, bevinden we ons in een oorlogssituatie en heeft het Oekraïense volk hem tot opperbevelhebber aangesteld. Hij maakt veel fouten, maar niemand is perfect en toen de mensen de straat op gingen, luisterde hij naar hen. 

U beschouwt uzelf als een democraat en geeft de voorkeur aan Trump boven Biden. Vindt u niet dat Trump de Amerikaanse democratie aan het vernietigen is? Hij lijkt vastbesloten om de rechtsstaat te vervangen door de wet van de heerser en deel uit te maken van Autocracy Inc, zoals Anne Applebaum het noemt. 

Anne is een goede vriendin van mij en ze heeft zeer valide zorgen over de Amerikaanse democratie. Maar ik moet werken in het belang van Oekraïne en Rusland en voor mij is de regering van Trump veel beter. Of het beter of slechter is voor Amerikanen, houd ik voor mezelf, omdat het onze zaak zou kunnen schaden. Ik ben erg teleurgesteld in de manier waarop het Westen heeft gehandeld, dat het zo bang was voor escalatie. De belangrijkste fout in deze oorlog was waarschijnlijk dat de regering-Biden iedereen aan handen en voeten bond en de Oekraïners belette zich krachtiger te verdedigen. Toen Newsweek onthulde dat CIA-directeur Bill Burns en zijn tegenhanger Naryshkin een geheime deal hadden gesloten (de VS zou geen regimeverandering in Moskou nastreven en Oekraïne verbieden aanvallen uit te voeren op Russisch grondgebied, terwijl Rusland in ruil daarvoor zijn aanvallen op Oekraïne zou beperken en geen NAVO-leden zou aanvallen), zei ik tegen Burns, die ik goed ken: “Ik begrijp dat u een deal hebt gesloten en ik vraag u niet om betrokken te zijn bij een regimewisseling, maar ik vraag u om u afzijdig te houden en de Oekraïners niet te belemmeren, want voor hen is het een kwestie van overleven. En de enige manier om de oorlog te beëindigen is ervoor te zorgen dat er een regimewisseling plaatsvindt in Rusland.” Niettemin kwam er een expliciet bevel uit Washington: als je iets doet binnen Rusland, krijg je geen wapens. 

Hoe kan een regimewisseling tot stand komen?

Natuurlijk zijn er begunstigden van de oorlog die belang hebben bij het voortbestaan van het regime: criminelen voor wie het een sociale opstap betekent, mensen die westerse bedrijven overnemen die Rusland verlaten, mensen die betrokken zijn bij het militair-industrieel complex. Maar er heerst grote ontevredenheid onder de elites, onder de meerderheid van de zakenlieden en zelfs onder regeringsfunctionarissen. Ze worden gesanctioneerd en kunnen niet reizen naar de oorden waar ze heen willen. Er zijn geen grensoverschrijdende transacties, hun kapitaal wordt gegijzeld in Rusland. Op elk moment kan een veiligheidsagent of politieagent komen en zeggen: nu is het allemaal van mij. Dit is allemaal erg ongemakkelijk, dus ze hebben het gevoel dat ze in een pestperiode leven. Ze eten en drinken en proberen van het leven in Moskou te genieten maar bevinden zich in feite in een belegerde vesting. Ze verlangen ernaar te ontsnappen, wat een zeer vruchtbare bodem is om daadwerkelijk dingen te ondernemen. Maar men moet met die kringen samenwerken, van buitenaf, zoals in het Russische verleden in 1905, 1917 en 1991.

Zou een toekomstige Russische regering ooit de bevolking vertellen dat Oekraïners geen Russen zijn en schadevergoeding gaan betalen? 

Onze regering zou dat doen. Er is eigenlijk een eenvoudige oplossing voor deze schadevergoedingen. Ze kunnen eenvoudig worden betaald door Russisch gas via Oekraïne aan Europa te verkopen, door Oekraïne het tegen een hogere prijs te laten doorverkopen aan Europa. De meerprijs zou worden gebruikt om de Oekraïense economie weer op te bouwen. Het zou een win-winsituatie zijn voor iedereen: de Russen zouden de markt terugwinnen, de Oekraïners zouden het budget hebben, de Europeanen zouden goedkopere olie en gas krijgen.

Poetin beweert dat Oekraïne en Rusland één land zijn. De ironie is dat het voor u in zekere zin ook één land is, omdat hun lot met elkaar verweven is: zonder een onafhankelijk Oekraïne geen democratisch Rusland.

Voor mij was de ineenstorting van de Sovjet-Unie ook een grote menselijke tragedie, omdat veel gezinnen uit elkaar werden gerukt. Maar als mensen apart willen leven, wie zijn wij dan om hen te dwingen bij elkaar te blijven? Als een getrouwd persoon wil scheiden, moet je die beslissing respecteren. Het recht van naties op zelfbeschikking moet onvoorwaardelijk worden toegekend, maar we moeten ons niet blindstaren op deze kwestie, want het is niet de belangrijkste. Wat telt, is de aard van het regime, het democratische systeem, het recht van mensen op zelfbestuur. En het recht op zelfbeschikking is slechts een onderdeel van het overkoepelende principe dat mensen zichzelf moeten kunnen besturen. 

PS:
Toen ik later contact opnam met Ponomarev om een reactie te vragen over recente berichten dat de situatie op verschillende andere fronten, zoals in de regio's Zaporizhea en Dnipro, verslechtert, bleef hij bij zijn verklaring dat sprake is van strategisch evenwicht. “Natuurlijk zijn er problemen aan het front, maar zoals ik al zei, deze zijn niet van doorslaggevend belang.”

Over het oorspronkelijke 28-punten vredesplan, dat alom en fel bekritiseerd is als een capitulatie van Oekraïne aan Rusland, onthield hij zich van commentaar: “Omdat ik momenteel in Washington ben om met veel betrokkenen te spreken. Bovendien heeft iedereen nu een mening. Trump is geïnteresseerd in het maken van lawaai, net als de huidige Oekraïense regering vanwege de recente schandalen, en ook Poetin is natuurlijk geïnteresseerd in de productie van ruis.”

Dit artikel is ook verschenen in de Kyiv Post.