Zin, waarde en betekenis in tijden van crisis

Een vertrouwensband is geen vanzelfsprekendheid, zeker wanneer het een overheid betreft. Enkele randvoorwaarden kunnen deze wel stimuleren: het hebben van een gedeeld en meetbaar doel, aandacht voor de gevolgen voor een ander, en het durven aangaan van de confrontatie met tegenstanders. Het verwezenlijken van deze randvoorwaarden vergt doorgaans veel investering en bedachtzame sturing, zonder enige garantie op succes.

In tijden van crisis wordt iedereen in zekere mate kwetsbaar. We raken afhankelijker van en daarmee meer betrokken bij de ander of we bijten ons juist verder vast in onze eigen overtuigingen in onze zoektocht naar veiligheid. In het Covid-tijdperk is onze maatschappij al twee jaar lang bezig met crisismanagement. Alles staat in teken van het beheersen van de crisis, waardoor het bereiken van resultaat op basis van kennis, gezond verstand, noodzakelijk is. Naarmate de crisis, die niet iedereen evenzeer voelt, voortduurt ligt polarisatie over de getroffen maatregelen steeds meer op de loer. In sommige situaties creëren mensen hun eigen gelijk en waarheid, omdat het vertrouwen in de overheid en de maatschappij volledig ontbreekt.

Lars Moralis en Frans Melissen stellen over ons neoliberaal individualistisch kapitalistisch systeem: “Een systeem waarin winsten worden geprivatiseerd en kosten gesocialiseerd, waarin economische groei de dominante maatstaf van vooruitgang is, waarin mens en natuur teruggebracht worden tot productiefactoren, zal moeilijker te doorbreken zijn dan menigeen nu hoopt.” Hierdoor zijn tegenstrijdige belangen per definitie een voedingsbodem voor polarisatie. De manier waarop onze maatschappij zich de afgelopen decennia heeft geëvolueerd tot verzameling van losse individuen heeft het onderlinge vertrouwen tot een minimum gebracht en bemoeilijkt daarbij het slechten van langdurige crises.

De uitdaging. Ons land is een stuurloos schip in een storm zonder einde, de kapiteins zitten niet aan het roer maar schuilen in het dok, uit angst voor de woede van de bemanning. Het land heeft leiders met visie en lef nodig. Hoe zorgen we ervoor dat onze leiders zich kwetsbaar op blijven stellen, leren van hun fouten, en los komen van de doorgeschoten controlebureaucratie en afrekencultuur? Hoe gaan we vorm geven aan moreel leiderschap dat vraagt om nederigheid, dienstbaarheid, opoffering en verantwoordelijkheid nemen? In de luwte als het kan voorop in de storm als het nodig is.

Ons mens zijn betekent dat we kunnen kiezen voor het betere. In onze cultuurgeschiedenis is de basis gelegd van de moderne democratische waarden van vrijheid, gelijkheid en broederschap. Als individu heb je verantwoordelijkheid en kun je het leven, zij het deels, naar je hand zetten. In de wetenschap dat niemand en niets perfect is, moet je in je leven meermaals kiezen om het anders en beter te doen. De mens is een sociaal dier dat gelooft in liefde voor elkaar en streeft, ondanks tegenslagen, steeds naar hoop, verbetering en vertrouwen in een ander. Het beeld van de mens als kille productie- en consumptiefactor is daarmee enorm bekrompen. In het neoliberale tijdperk met het idee van vrijheid van keuze en individuele verantwoordelijkheid zijn mensen daardoor te veel aan hun lot overgelaten. Veel mensen ervaren de bejubelde zelfbeschikking in tijden van crisis als benauwend. Ze weten zich geen raad met de spanning die tegenstrijdige standpunten en belangen veroorzaken. Een herwaardering van de mens als sociaal wezen in plaats van de kille rationeel is daarmee een eerste stap naar een maatschappij op basis van vertrouwen.

Zorgen voor nu en straks In deze periode is alles, opnieuw, abnormaal; je moet weer met een mondkapje op boodschappen doen, sportcentra en horeca zijn aan beperkende regels gebonden, faillissementen dreigen, mensen verliezen inkomen, we moeten thuiswerken, we hebben zorgen om ouderen in verpleeghuizen of onze naasten die aan het corona front de zorg voor anderen op zich nemen. Voor de een komt het dichterbij dan voor de ander, maar allemaal maken we ons zorgen en tegelijkertijd proberen we er het beste van te maken. Zowel de vrijheidsstrijders als de lockdownpredikers.

Naast de beperkingen zijn er ook mooie initiatieven, die we het liefst na deze zorgelijke periode willen behouden. Mensen delen hun zorgen meer met elkaar, helpen elkaar spontaan, vrijwillige boodschappen diensten zijn meer maatschappelijk betrokken, hebben meer waardering voor onze hulpverlening en dienstverleners die zorgen dat onze wereld blijft draaien. We bewegen wat meer, vliegen minder en het leven is voor een aantal mensen minder gestrest. Echter, naarmate de crisis langer duurt ervaren we sterker de beperkingen, zijn sneller geïrriteerd en hebben meer moeite om de beperkende maatregelen te accepteren. Voor nu vinden we het belangrijk dat de nood of pijn zo draaglijk mogelijk te houden is, dat de overheid de ergste noden onmiddellijk lenigt en de tegenstrijdige standpunten niet te hoog oplopen.

Voor straks is het belangrijk dat we ons blijven realiseren dat we als mensen in een complexe wereld kwetsbaar zijn en dat daarom de economie dienstbaar moet zijn aan de samenleving en niet omgekeerd. Het zou er niet om moeten gaan wat de samenleving of een ander voor jou kan doen maar wat jij kan doen voor het collectief opdat we er met zijn allen op vooruit gaan in plaats van enkele individuen. Om dit te stimuleren zijn er legio beleidsmogelijkheden. Te denken valt aan een vrij te besteden maatschappelijke dienstperiode, een onvoorwaardelijk basisinkomen voor hen die tussen wal en schip vallen en rentmeesterschap voor natuur en milieu. Het is nodig om middelen te herverdelen met meer aandacht voor maatschappelijke verantwoordelijkheid en meer waardering voor de harde werkers die onze samenleving draaiende houden. Kortom: we moeten meer omzien naar elkaar om het onderlinge vertrouwen te repareren en daarmee als samenleving sterker uit de crisis te komen.

We kunnen “corona” of andere grote crises niet in ons eentje de baas. Vertrouwen op elkaar vraagt ook om erkenning van gezag en autoriteit, gedragen door krachtige en dienstbare leiders, in de luwte als het kan, voorop met de neus vol in de wind als het nodig is. Politici die meeliften op de waan van de dag en peilingen zijn daarbij eerder een last dan van waarde. Gelukkig zijn er legio voorbeelden van dit type dienstbare leiders: Remkes, Renske Leijten, Dijsselbloem, Hirsch Balin, Aboutaleb, Koolmees, Dijkhof stuk voor stuk mensen met een moreel kompas die hun kop on-Nederlands moedig boven het maaiveld durven uitsteken. De coronacrisis leert ons om te investeren in samenwerken aan samenleven ook al doet dat soms pijn.