Wordt Nederland ook een Trumpland?

De schrik van de verkiezing van Trump heb ik nog niet helemaal verwerkt, maar ik maak me nu al zorgen om wat er kan volgen. De verkiezing van Trump staat niet op zichzelf. Eerder werd de economie van Groot-Britannië al op de proef gesteld door een onverwacht Brexit. Tussendoor werd mijn vertrouwen in de democratie ook nog eens aangevallen door het referendum in Colombia. Landen worden overal zomaar tientallen jaren terug in de tijd geworpen, en volgens mij stellen verantwoordelijke stemmers zich dat wat romantischer voor dan het is.

Populisme in de democratische wereld is geen nieuw verschijnsel. Zonder de Tweede Wereldoorlog erbij te halen kunnen we ook refereren naar Berlusconi, die Italië jarenlang in zijn macht had, Hugo Chavez in Venezuela, en natuurlijk het democratische poppenspel van Putin in Rusland.

Dichtbij Maar het komt nu toch wel erg dichtbij, en in toenemende mate. In Frankrijk zou Le Pen zomaar de nieuwe president kunnen worden, en rechtsextremistische groeperingen als AfD in Duitsland en de PVV in Nederland stijgen ook in de peilingen.

Nu zijn Amerikaanse, Britse en Franse toestanden in Nederland en Duitsland gelukkig niet zo snel aan de orde, omdat we geen direct gekozen staatshoofd kennen en worden bestuurd door coalities. Joris Luyendijk schreef op Blendle (19ct) dat Nederlandse staatshoofden zich nooit tot vernederende of anderszins extreme uitingen zullen uitlaten, omdat partijen altijd andere partijen nodig hebben voor coalities. De opstelling van Wilders heeft hem gediskwalificeerd voor samenwerking met andere partijen dan de VVD, maar aangezien beide partijen voor een groot deel uit dezelfde vijver vissen is een meerderheid zonder andere grote partijen onwaarschijnlijk.

Het bestuur van ons land is dan misschien niet zo kwetsbaar als elders, toch maak ik mij zorgen. De voedingsbodem voor dit populisme zou iedereen aan moeten gaan, van links tot rechts. Er is een grote onvrede onder de bevolking, en de oorsprong daarvan moeten we serieus nemen. Veel oorzaken van de onvrede zijn reëel, maar er zijn door de populisten ook spoken en stromannen opgetuigd waarvan het blijkbaar niet lukt deze te debunken.

Wantrouwen in bestuur Door politici, die zelf hoog en droog zitten, worden beslissingen genomen. Burgers hebben het gevoel dat hun problemen onvoldoende worden begrepen. Mensen die kwetsbaar zijn op de arbeidsmarkt sloven zich uit voor de ene tijdelijke klus na de andere, worden door de politiek gestigmatiseerd en door de bureaucratie geteisterd en ontmoedigd. De problemen die er in arbeiderswijken spelen worden onvoldoende serieus genomen, althans dat gevoel bestaat. Als de veel te schaarse socialehuurwoningen dan aan nieuwkomers worden toegewezen, en dat AZC bij jou in de wijk in plaats van in de naastgelegen villawijk wordt gepland, dan helpt dat niet bij het ontwikkelen van draagvlak voor de opvang van oorlogsvluchtelingen. Buitenspel staan

Ik heb zo snel geen cijfers om dit te onderbouwen, maar volgens mij zijn mensen met goede voorwaarden of kansen op de arbeidsmarkt minder huiverig voor internationale samenwerking. De kwetsbare arbeiders horen het bedrijfsleven en regenten zeggen dat arbeiders van over de grens van harte welkom zijn. Het vergt geen PhD om te zien dat arbeidsomstandigheden voor Nederlands personeel hierdoor verder onder druk komen te staan. Waarom krachten uit Nederland in vaste dienst nemen als er tijdelijke Roemenen beschikbaar zijn die met veel slechtere omstandigheden genoegen nemen?

Economische achteruitgang Laten we het nou maar eerlijk zeggen: we leven een beetje boven onze stand in het Westen. Er wordt nog altijd in toenemende mate beslag gelegd op grondstoffen. Een toename die niet vol te houden is, niet alleen uit duurzaamheidsoverwegingen en de fysieke beperkingen van het aanbod, maar ook omdat er steeds meer concurrentie ontstaat in het buitenland. Toekomstige generaties krijgen het niet per se beter dan hun ouders. En qua consumptiecapaciteit is dat misschien onvermijdelijk. Toch is het niet alleen rampzalig wat ons te wachten staat. Verbeterde productietechnieken stellen ons in staat om tegen lagere kosten meer te produceren. Op papier komt er meer mankracht beschikbaar om de dienstensector uit te breiden, de vraag is alleen of de spelregels die we als samenleving opstellen deze vrijgekomen capaciteit ook weten in te schakelen. Het moet wel lonen om te werken.

Informatiebubbels Feiten doen er niet meer toe. “Dat heb op Facebook gestaan” klinkt misschien absurd, maar van links tot rechts, allemaal vormen we onbewust onze mening op basis van anekdotische bewijsvoering uit de (sociale) media. En er wordt zoveel onzin verspreid, over zaken als gezondheid, politiek en wetenschap dat ik niet weet waar ik zou moeten beginnen. Iedereen zoekt naar bevestiging van het eigen gelijk, en Google en Facebook serveren bovendien waar je van houdt, en iedereen leeft zo vrolijk tussen gelijkgestemden, lezend in literatuur en tv-kijkend naar smaak: je eigen veilige informatiebubbel.

Culturele veranderingen Iedere bestuurder weet: vrijwel alle verandering stuit op weerstand. We zijn allemaal voorgeprogrammeerd om “onze werkelijkheid” als het logische uitgangspunt te zien. Als je iets altijd gedaan hebt en iemand vindt dat het anders hoort, dan is de eerste reflex bij iedereen “hoooo jij zit ernaast, niet ik”. Of dat nou gaat om de presentatie van Zwarte Piet, de mogelijkheid om te roken in de kroeg, of de vrijheid om op je rokende tweetakt door de binnenstad te rijden. Het is niet eenvoudig om je los te weken uit gewoontes en patronen, om de redelijkheid van gedrag objectief te beoordelen. De gevolgen Er is dus veel intensieve onvrede en verontwaardiging. Maar het is (te) makkelijk om de genoemde problemen allemaal met veel bombarie aan te halen, om ze vervolgens op te lossen met een “It’s a big problem. A tremendous problem. We’re just gonna make it great, believe me. It is so important.” , oftewel: het Amerikaanse equivalent van Wilders’ “verkiezingsprogramma” op zijn A4’tje. Als een inventieve 6-jarige die al het dure speelgoed uit de Intertoys Sinterklaasglossy heeft aangekruist en over alle prijzen “10 cent” heeft geschreven om het betaalbaar te maken.

Confronterend is het dat de populisten er over het algemeen vooral een rechtse agenda op nahouden. De PVV presenteert zich graag als beschermer van de armere mensen, maar al presenteert de partij zich economisch als de SP, het stemgedrag in de kamer lijkt meer op dat van de VVD. Het resultaat is dat de economische ongelijkheid onder deze partijen toeneemt, en dat steeds meer burgers als gevolg daarvan buitenspel staan. Hoeveel externe zondebokken ook de schuld krijgen van alle ellende.

Multinationals Zijn we dan echt gedoemd om te verliezen als generatie? We zijn rijker dan ooit en de gezondheidszorg is beter dan ooit. Maar de gewone man lijdt onder machtige multinationals met sterke lobby’s, die wetgeving naar hun hand zetten en belastingen ontwijken die vervolgens door arbeiders en het MKB moeten worden betaald. Roseanne legde dat al eens treffend uit:

Om de politieke problemen van deze tijd tegen te gaan is er, naast de machtige multinationals die de politiek naar hun hand zetten en het MKB buitenspel, nog een groot gevaar: we willen maar moeizaam veranderen. Naast onze ecologie, zullen we onze arbeid drastisch moeten verduurzamen. Als arbeiders tegen hongerloon in andere landen onze producten produceren, is het dan vreemd dat de boeren en de arbeidersklasse in Nederland buitenspel komt te staan? Naast de uitbuiting elders, die de arbeidersklasse daar ervan weerhoudt zich te ontwikkelen, creëren we een speelveld op de markt waar onze landbouw en maakindustrie onmogelijk tegen kunnen concurreren.

Om dit tegen te gaan zijn er gelukkig Nederlanders die consequent kiezen voor producten uit lokale productie en fair trade, maar de enige echte oplossing voor deze ongelijkheid zal zitten in handelsbarrières. Zolang productie in het buitenland plaatsvindt onder omstandigheden (inkomen, arbozaken, milieuwetgeving) die hier ondenkbaar zijn, moeten er corrigerende maatregelen aan de grens plaatsvinden. In beginsel misschien eenvoudig, maar in de praktijk helaas complex. Toch moet het echt die richting op als we de problemen van deze tijd willen bestrijden.

You win some, you lose some Waarom lukt dit niet? Omdat er een prijs tegenover staat. Kleding en eten zullen duurder worden, en een smartphone kost dan geen 175 euro , maar 530 euro. Maar zet je daar tegenover dat het laatste product langer mee kan gaan, dat er door een gezondere markt meer mensen meer geld te besteden hebben, en de optelsom is helemaal niet zo verkeerd. En de wereld wordt er ook nog eens eerlijker, stabieler en duurzamer van, hoewel niet iedereen daarin geïnteresseerd lijkt.

Maar die optelsom, daar gaat het dus mis. Economen beschrijven dit probleem als ‘loss aversion‘. Het verliezen van, zeg, 5 euro, doet veel meer pijn dan het geluk van het vinden van 5 euro oplevert. De instelling ‘you win some, you lose some’ gaat in de echte wereld helaas meestal niet op. Dat is een van de oorzaken waarom veel sociale wetgeving zo lastig te veranderen is. Ook al profiteren er netto meer mensen van, het verlies van enkelen komt harder aan dan de winst van velen. En dus…

Gaat Nederland Trumpland achterna? Daar lijkt het niet op. Maar we zijn wel evengoed kwetsbaar voor sentimenten die eraan ten grondslag liggen. Duizend ontkrachtende factchecks kunnen niet op tegen een passioneel gebrachte insinuatie. Voor al uw problemen wordt gepassioneerd een zondebok gepresenteerd.

Het is een logische reflex om de zondebok, die vaker gevolg dan oorzaak van een probleem is, te willen beschermen, en je daarom af te keren van de Trump- of Wilderssupporters. Daarmee doen we hun wezenlijke zorgen en problemen tekort. De inhoudelijke discussie met Wilders en Trump kun je niet winnen, want zij geven niets om de werkelijkheid. Maar hun potentiële kiezers, die moeten worden overtuigd van wie er daadwerkelijk aan hun kant staat. Het zal niet eenvoudig zijn om de betrokkenheid met de arbeidersklasse over te brengen zonder de complexiteit van de problemen uit de weg te gaan.

Dat het niet eenvoudig is, blijkt ook uit het feit dat Joep voor dit verhaal ruim 3x zoveel woorden nodig had als Wilders in zijn “verkiezingsprogramma”. Hopelijk is het daarmee wel wat degelijker onderbouwd.