Wilders, woede en waarheid

De formatie is nog niet eens begonnen, na de ramp van vorige week woensdag, maar lijkt voor mijn gevoel toch alweer weken te duren. Dat hoort erbij. Als je in shock raakt, bijvoorbeeld omdat je een ongeluk krijgt, dan spelen de gebeurtenissen zich vaak in slow motion af. Het is een verbazingwekkend verschijnsel. Zo'n gevoel heb ik nu ook. Alsof de wereld in elkaar stort en ik de brokstukken heel langzaam naar beneden zie vallen, maar niet in staat ben er iets tegen te doen.

Maurice de Hond peilt de PVV alweer op 42 zetels. Het zullen er nog wel meer worden. De frustatiestem kent een aanzwellend effect. Hoe meer weerzin er is tegen samenwerken met Wilders, hoe groter de frustratie, hoe meer kiezers er weer voor hem bij komen. De vrees voor die ontwikkeling versterkt vervolgens de verlamming bij de rest. Het is een wurggreep waar niet uit los te komen valt. Totdat duidelijk wordt dat Wilders niet eens in staat is zijn eigen problemen op te lossen, laat staan die van het land. Daarmee zal wel Wilders zelf maar niet het verschijnsel verdwijnen. Er zal gewoon weer een andere verlosser opstaan. Je mag alleen maar hopen dat die niet nog erger is. Mocht je nog optimisme koesteren.

Wat wil de kiezer?

De stem van de PVV-kiezers mag dan nu het hardst klinken, niemand kan precies verstaan wat er eigenlijk geroepen wordt. Of nou ja, wat er precies bedoeld wordt. Dat constateerden drie nabeschouwers van de verkiezingen in het Rotterdamse debatcentrum Arminius. Columnist Sheila Sitalsing, politiek verslaggever Ewoud Kievit en publicist Dilara Bilgiç vormden een panel. De zaal was vol op zaterdagavond en hing aan hun lippen. De honger naar een verklaring, een uitweg, is groot. Maar is er wel een uitweg?

Een probleem is dat de PVV-stemmer zelf ook niet weet wat hij of zij wil, maakte Sitalsing duidelijk. Ze noemde het voorbeeld van het Westland. Daar is volop PVV gestemd, ook door ondernemers. Die beginnen hem nu meteen wel een beetje te knijpen want zij zijn afhankelijk van Roemeense en Poolse arbeiders. "Ik hoop niet dat die nu weggestuurd gaan worden," had een PVV-stemmende tuinder lichtelijk nerveus verklaard, vertelde ze. De zaal lachte. De verkiezingsuitslag maakt van het Binnenhof ook een soort Fawlty Towers.

Die mallotige situatie is een logisch gevolg van de manier waarop Wilders politiek bedrijft. Emoties worden aangejaagd, feiten genegeerd. Dinsdag kon je daar weer een staaltje van zien toen hij naar Kijkduin ging, zogenaamd om de bewoners daar een hart onder de riem te steken. Dat zouden die bewoners nodig hebben omdat er 100 asielzoekers tijdelijk opgevangen gaan worden in een hotel.

Hoe zag het hart er uit dat Wilders onder de riem kwam steken? Hij vertelde dat het een schande was dat de asielzoekers in een hotel ondergebracht werden want daar hadden ze grote tv's, een zwembad en andere vormen van luxe die een gewone Nederlander niet heeft. Het geeft helder weer hoe hij haat zaait. Afgunst is een effectieve brandstof voor haat. Die asielzoekers zouden natuurlijk nog eens de boel gaan terroriseren. Sidder. Je mag het niet zeggen maar Wilders liegt. Hij liegt zelfs harder dan Rutte ooit gedaan heeft in zijn carrière. Dat hoort bij zijn politiek.

Opvang naast je deur

Een paar weken eerder was er in hetzelfde Arminius een verkiezingsdebat waar een Rotterdamse kandidaat van JA21 soortgelijke taal uitsloeg. De interviewer merkte toen op dat er in Rotterdam geen problemen zijn met de opvang van asielzoekers, er is geen sprake van overlast. Dat moest de politicus erkennen, maar het veranderde niets aan zijn standpunt. Het doet er namelijk niet toe, dat het niet waar is. Ik realiseerde me dat een paar weken terug toen bij mij in de straat een nieuwe tijdelijke opvang voor voornamelijk Syrische vluchtelingen werd gevestigd. Net als in Kijkduin werd ons bewoners niks gevraagd. Er viel een brief in de bus van de gemeente waarin kort en helder werd uitgelegd dat er plek nodig was. Er klonk geen protest. Een straat verderop is al maanden- en maandenlang een soortgelijke tijdelijke opvang voor meer dan 100 asielzoekers. Om de hoek zit een hotel vol met Oekraïense vluchtelingen. Je merkt er verder allemaal niks van. De asielzoekers zijn net zo keurig als de bewoners van deze D66-GroenLinks-wijk. Als ze buiten op een bankje zitten, groeten ze vriendelijk.

Toch maakte zo'n brief even nerveus. Ook mij. Ik bedoel, je hoort al die verhalen over overlast. En ja, dat hotel geeft geen overlast. En die andere opvang ook niet maar ja, je weet nooit... Dat gevoel komt even op en ebt vanzelf weer weg, als je er geen aandacht aan besteedt. Zoals de gedachte 'heb ik het gas wel uitgedaan' als je van huis bent en bijvoorbeeld in de bios zit. Wilders daarentegen is zo'n type dat je net zo lang gek maakt over het dreigend afbranden van al je bezittingen dat je de film in de steek laat en thuis gaat checken. Niks aan de hand, wel je leuke avond weg.

Ik keek vanuit mijn raam naar de nieuwe opvang en ineens viel het kwartje. Ze willen dit niet. Met 'ze' bedoel ik de tegenstanders. Niet alleen de PVV'ers maar ook de VVD'ers die het kabinet lieten vallen omdat de spreidingswet van Van der Burg opvang overal mogelijk maakt. Ze willen geen asielzoekers in hun straat of buurt. Het maakt daarbij helemaal niet uit of er sprake is van overlast. Ze willen het gewoon niet. Ze willen er ook niks over weten. Dit is hun straat en daarmee uit. Argumenten doen er niet toe. En om het te voorkomen en het verzet aan te jagen trekken ze alles uit de kast. Ze verspreiden angst met de gekste verhalen, tot en met afgunst over tv-schermen aan toe. Ze hebben geen boodschap aan oplossingen. Angst is hun redmiddel.

Grenzen dicht

Het doet denken aan de discussie over zwaarder straffen. Iedere deskundige kan je vertellen dat het niet werkt als middel om de criminaliteit te bestrijden, integendeel, en alleen maar veel geld kost. Dat is ook keihard te bewijzen, voorbeelden te over. Lichtere straffen met goede begeleiding zorgen er daarentegen juist wél voor dat criminelen hun leven beteren. Dit soort kiezers en politici willen daar niet aan. Het interesseert ze niet dat de zware straf geen effect heeft. Ze willen gewoon wraak. Die behoefte moet bevredigd worden en dat vinden ze het meest logische antwoord dat er is. "Kan iedereen toch bedenken!" Daar sta je dan, ga er maar eens tegenin. Het is de taal van het 'gezonde verstand'.

In acute noodsituaties is toegeven aan gezond verstand, oftewel primitieve neigingen, iets dat je juist niet moet doen. Als je met een auto in de slip raakt moet je juist niet op de rem trappen. Als je met een vliegtuig in een wolk met vulkanische as terechtkomt moet je geen gas geven om er zo snel mogelijk uit te komen. Als je huis in brand staat en de kamer zich vult met rook moet je niet de ramen opendoen. Dat weten we allemaal. Dat fenomeen doet zich ook voor bij migratie. Socioloog Hein de Haas stelt dat wie minder migratie wil de grenzen juist niet moet sluiten. Want dan krijg je het tegenovergesteld effect, zoals ze nu in Engeland merken. Sinds dat land de grenzen heeft gesloten zwelt de migratie aan. Dat is, als je er over nadenkt, ook logisch. Als de grens dicht is, komen er nog steeds wel mensen naar binnen maar gaat niemand meer naar buiten. Geen arbeidsmigrant die nog weggaat, alleen al niet omdat de mensensmokkelaars die je moet betalen om weer binnen te komen heel erg duur zijn geworden door de strenge controles. Zie hier waarom er dan elk jaar een stad als Tilburg bijkomt, zoals Pieter Omtzigt maar eindeloos bleef herhalen tijdens de campagne.

Er zijn meer redenen. Stel dat de overheid de PVV'ers gelijk geeft en het gruwelijke plan gaat uitvoeren om alle inwoners met een migratie-achtergond te deporteren. De bevolking van Rotterdam zou meer dan gehalveerd worden. Het zou naast veel leed voor de slachtoffers enorme problemen geven voor de rest en helemaal niets oplossen. In plaats van woningnood krijg je leegstand, om maar een voorbeeld te noemen. Je kunt het zo bedenken maar de PVV'er kan het zich niet voorstellen. Die wil gewoon niet dat het zo is. Klaar. Het is de politiek van de rolluiken. Veilig binnen zitten maar geen idee hebben wat er zich buiten afspeelt.

Mijn belastinggeld

Ondertussen is een groot deel van de rest van Nederland, de driekwart van de bevolking die niet op de PVV gestemd heeft, doodsbenauwd voor wat er gaat komen. Terecht. Het gevaar schuilt niet in de asielzoekers maar in een eenzame autocraat die nu plots de grootste partij is. Hij kan meer schade aanrichten dan je voor mogelijk houdt, leert de ervaring in andere landen. Woensdag worden de 35 Kamerleden van de PVV geïnstalleerd. Niemand weet wie de nieuwkomers zijn en wat ze gaan doen. Het kan een soap worden, of chaos of nou ja, ze gaan gewoon stilletjes doen wat Wilders zegt want hij leidt de fractie "met strakke hand" zoals dat dan eufemistisch wordt uitgedrukt in de media. Je mag nu eenmaal niet opschrijven dat Wilders een dictator is, een zonnekoning van zijn eigen partij waar alleen zijn wil wet is.

Dat klinkt een beetje gemakkelijk - 'mag je niet zeggen' - maar het is in de praktijk echt zo. Ewoud Kievit, werkzaam bij de NOS, maakte in het panel duidelijk dat zijn redactie serieus rekening houdt met de sentimenten van PVV-kiezers. "Wij worden betaald met publiek geld en zij zijn ook belastingbetalers." Ook hier weer: het klinkt hartstikke logisch maar het is wat je juist niet moet doen. Voor je het weet gooi je je onafhankelijkheid overboord en zit je ombudsjournalistiek te bedrijven, ten dienste van het publiek. 'U vraagt, wij draaien.'

De fout begint bij de gedachte dat belastinggeld gewoon van de burger is. Het is een populair idee, dat bij de VVD vandaan komt en inmiddels gemeengoed is. "Mijn belastinggeld." Je ziet het tegenwoordig zelfs opduiken op bordjes bij linkse demonstraties. Maar er bestaat helemaal niet zoiets als "jouw belastinggeld". Dat geld is niet van jou en is dat zelfs nooit geweest. Je hebt er geen enkele zeggenschap over. Je kunt niet beslissen of je het wel of niet betaalt. Het is van de overheid. Dat heeft de democratie, waar je zelf deel vanuit maakt, besloten. Als je het achter probeert te houden ben jij de dief en steel je van de samenleving. Je gaat er voor naar de gevangenis. "Mijn belastinggeld" is een contradictio in terminis. Als het geld van jou was, was het geen belastinggeld. Dat is de realiteit. Toch denkt een journalist van de NOS, net als inmiddels het overgrote deel van Nederland, dat het niet zo is en redeneert er vervolgens op door. Met naar mijn mening desastreuze gevolgen: er moet dan ook rekening gehouden worden met PVV-sentimenten want daar betalen ze voor.

Journalisten zonder missie

Die servicehouding kon ontstaan omdat media een van hun belangrijkste taken zijn gaan verwaarlozen: het bewaken en beschermen van de democratie. En dan bedoel ik niet de stem van de PVV'er of de BBB'er of de D66'er maar het beschermen van de democratie als systeem, als waarde. Dat is een democratische maar ook morele plicht en laat nou juist moreel besef deze eeuw uit de mode zijn geraakt, vooral onder invloed van Gen X (1965-1980) die een broertje dood hebben aan alles wat hen belemmert op de weg naar genot en geluk. In 2016 schrapte toenmalig Volkskrant-hoofdredacteur Philippe Remarque (1966) de moraliteit uit het redactiestatuut van de krant. Daar stond in dat de Volkskrant wilde opkomen voor de "verdrukten en ontrechten", van oudsher een taak van de progressieve journalistiek. "Wie zijn de verdrukten in de huidige pijnlijke discussie over immigranten, volk en elite? Dat is inzet van debat, waarin we ons niet laten leiden door een vooropgelegd standpunt," schreef de bij De Telegraaf opgeleide Remarque in een commentaar. Ja, lastig. Kijk naar Kijkduin en je ziet het verschil amper. Aan de ene kant de well to do die nergens last van willen hebben, aan de andere kant de asielzoekers die op zoek naar veiligheid hun leven hebben gewaagd in een gammel bootje. Wie is nou wie, verdrukt en ontrecht? De krant, zo schreef Remarque, geeft er daarom de voorkeur aan "onafhankelijk, zorgvuldig en zo veelzijdig mogelijk te informeren". Dus ook: kijk eens die grote tv-schermen op de hotelkamers!

Ook bij de NOS zag je waar dat toe leidt. Of eerlijk gezegd, ik zag het zelf niet eens meer maar ik werd er tijdens weer een ander debat in Arminius op gewezen door de Duitse socioloog Tarik Abou-Chadi. Die had met verbijstering naar het laatste NOS-verkiezingsdebat gekeken. Daarin werden in een toelichtend clipje vluchtelingen aangewezen als oorzaak van de wooncrisis. Vervolgens schoof in de studio een deskundige aan die dagelijks met de wooncrisis te maken heeft en de vraag kreeg voorgelegd hoe groot het probleem nu werkelijk was. Best klein, luidde het antwoord. In tegenstelling tot wat voortdurend beweerd wordt, gaat slechts 10 procent van de vrijgekomen sociale woningen naar vluchtelingen. "Ze wisten kortom dat het geen probleem was en toch maakten ze een filmpje waarin het werd beweerd," constateerde Abou-Chadi. Als je ombudsjournalistiek bedrijft doet de werkelijkheid er niet meer toe, het gaat dan voornamelijk om je perceptie van de werkelijkheid. Fact-free heette dat voor kort maar die waarschuwende term blijkt helemaal losgelaten te zijn. Het fenomeen is nu onderdeel van 'veelzijdig'.

(tekst gaat verder onder foto)

Houden van migranten

Door die zogenaamde veelzijdigheid, kan de werkelijkheid nog wel eens ondergesneeuwd raken. Neem de vier rechtse coalitiekandidaten die in verschillende varianten af willen van migratie. Want migratie is volgens hen slecht en een probleem. Maar kijk eens naar wie dat nou beweren. Geert Wilders is volgens eigen zeggen heel gelukkig met zijn Hongaarse Krisztina, al dertig jaar zijn partner. Dankzij haar kon hij zijn werk doen, verklaarde hij in zijn overwinningsspeech. Migrantenhaat mogelijk gemaakt door een migrant. Hoezo zelfhaat? Of neem Dilan Yesilgöz, kind van vluchtelingen. Ze schreef jaren terug al eens een column waarin ze duidelijk maakte dat als het aan de VVD lag zijzelf Nederland niet binnen mocht komen. En dan is daar de vrouw van Pieter Omtzigt, Ayfer, die als illegale vluchteling naar Nederland is gekomen en acht maanden lang ondergedoken zat om te ontsnappen aan de autoriteiten en zo te voorkomen dat ze het land werd uitgezet. Tot slot Caroline van der Plas. Zij hecht er aan dat haar voornaam op z'n Engels wordt uitgesproken als erkenning van haar Ierse roots. Haar moeder is een Ierse migrant die het onder meer tot CDA-wethouder van Deventer schopte.

Kortom, alle vier zijn ze het levend bewijs van hoe migratie een verrijking is van het bestaan in plaats van een bedreiging. Toch komt dat nooit aan de orde. Het onderwerp lijkt taboe. Zou Wilders zijn vrouw het land uit laten zetten? Wat doet Omtzigt met de toekomstige Ayfer, als die net buiten de door hem gestelde limiet valt? Wordt dat huwelijk verboden? Gaat Yesilgöz terug naar Turkije om daar het geluk te zoeken? En is Caroline niet beter op haar plek in de uitgestrekte groene weiden van haar geliefde Ierland? Ik sluit niet uit dat het debat in Nederland totaal zou veranderen als die vragen net zo eindeloos zouden terugkeren als "ieder jaar een Tilburg".

Lekker lachen

Inmiddels is de journalistiek, om aan de scherpe randen te ontsnappen, een andere weg in geslagen, die van het amusement. Dat gaat verder dan Fawlty Towers-taferelen. Dilara Bilgiç merkte in Arminius op dat Wilders veel voordeel heeft van de politieke shows en podcasts waar gelachen wordt om zijn brute aanvallen en vulgaire opmerkingen. Dat gebeurt niet alleen bij SBS met brullers als Johan Derksen maar ook bij andere media. "Het normaliseert de standpunten van Wilders." Dat is ook waar het Wilders om te doen is, legde ze uit. Hij is niet uit op de macht maar op verleggen van de grenzen in de publieke opinie. Dat lukt hem. Buitenlandse media zien met verbijstering aan hoe de meest xenofobe en racistische ideeën hier inmiddels volstrekt normaal gevonden worden.

Een goed voorbeeld van die strategie, is wat zich eerder in Rotterdam afspeelde. Leefbaar Rotterdam, de partij die begin deze eeuw het rechtspopulisme in Nederland herintroduceerde, had besloten voor de gemeenteraadsverkiezingen van 2018 ook stemmen te gaan werven onder Rotterdammers met migratie-achtergrond (meer dan de helft van de bevolking) en te stoppen met bijvoorbeeld het moslim-bashen. Met die nieuwe stemmen zou de partij het grootst kunnen worden. Wilders reageerde vanuit zijn Haagse bunker furieus, maakte Leefbaar uit voor verraders en kondigde aan zelf Rotterdam te gaan veroveren. Op 29 januari 2018 hield hij een demonstratie in de stad met aan zijn zijde onder meer de Franse Renaud Camus, bedenker en verspreider van de beruchte racistische omvolkingstheorie. De demonstratie was een even schamele als zielige vertoning maar bij Leefbaar zat de schrik er goed in. De partij verliet de gekozen koers, maakte een ruk naar rechts. Leefbaar verloor 3 zetels, de PVV haalde er 1 en de grote winnaar was DENK met 4 zetels. De PVV-zetel werd vervolgens ingenomen door een complete malloot die de raad vier jaar lang verbaasde met onbegrijpelijke verhalen en gedragingen, inclusief een bizar arbeidsconflict binnen de fractie. Overigens was hij de tweede keuze van Wilders. De eerste moest al na een paar uur opstappen wegens duistere praktijken. Een ongekend falen. Het wordt Wilders allemaal nooit aangerekend door de journalistiek. Wilders erkent nooit fouten, schreven de kranten deze week. Nee, hij wordt er ook zelden mee geconfronteerd. Maar hij slaagde wel in zijn missie: Leefbaar zat weer terug in het hok en moslims bleven taboe.

Coalitiecarroussel

In datzelfde Rotterdam zie je misschien ook wat Nederland te wachten staat de komende jaren. Links en rechts wisselen elkaar daar bij iedere verkiezing af. De ene keer eindigt de PvdA als grootste, de andere keer wint Leefbaar nipt. De colleges worden gevormd in de meest onwaarschijnlijke combinaties. Nu zit Leefbaar, dat inhoudelijk toch dicht op de PVV zit en ook kandidaten levert aan de partij, in een college met D66 en... DENK. Kan dat ook in het kabinet gebeuren, wilde een vragensteller uit de zaal zaterdagavond weten. Het panel achtte het niet waarschijnlijk, gemeentepolitiek is toch van een andere orde. Ik ben geneigd daar in mee te gaan maar als Wilders de grenzen van de publieke opinie maar blijft verleggen, sluit ik het niet uit. Het abnormale wordt normaal als je er alleen om lacht en het niet meer bestrijdt. En dat onwaarschijnlijkheid geen garantie is, heeft Trump voldoende bewezen. Dus een kabinet met PVV en DENK? Stefan van Baarle mag in de media roepen dat hij niet met zo'n partij wil praten maar de Rotterdamse praktijk wijst anders uit. In landen als Oostenrijk waar rechtspopulisme al langer een factor is zie je na iedere verkiezing een wisseling van de wacht. Rechtspopulisten en groenen lossen elkaar in Wenen steeds af in de regering.

Bevrijd door Europa

Die wisseling van de wacht kan zich in Nederland wel eens sneller aandienen dan gedacht. Dat realiseerde ik me door de allerlaatste vraag die zaterdagavond uit de zaal kwam. Een man wilde weten of de uitslag van de Europese verkiezingen, die volgend jaar juni gehouden worden, van invloed zal zijn op de coalitieonderhandelingen. Die zullen immers vermoedelijk maanden  gaan duren. De panelleden reageerden, net als de zaal, verrast. Hier had nog niemand over nagedacht. Het oordeel luidde uiteindelijk dat die invloed verwaarloosbaar zou zijn want de Europese verkiezing is van een andere orde.

Mij liet de gedachte niet los. Ga maar na. Bij de vorige verkiezing van het Europees parlement in 2019 eindigde Frans Timmermans verrassend als de grote winnaar en werd de fractie van Geert Wilders weggevaagd. De PVV heeft geen enkele zetel meer in het Europees parlement. Kan dat zich op 6 juni gaan herhalen? Best mogelijk want PVV-kiezers zullen er inderdaad niet snel voor naar de stembus gaan. De verkiezingsuitslag kan dan een enorme psychologische dreun zijn die nagalmt in de media en opinie. Van de grootste naar de kleinste in zes maanden tijd! Het klinkt bizar maar het overkwam Caroline van der Plas dit jaar ook. En voor haar viel Thierry Baudet dat lot ten deel. En daarvoor Rita Verdonk. En de LPF. Het is, kortom, gewoon een patroon. 

Ik heb mezelf verboden nog langer optimistisch te zijn omdat de huidige situatie veel te gevaarlijk is. Maar hopen mag natuurlijk wel.

Aanpassing: uit een eerdere versie kon de indruk ontstaan dat Ewoud Kievit zelf vindt dat er PVV-nieuws gebracht moet worden. Dat is beslist niet het geval. Het is mijn persoonlijke gevolgtrekking en de zin is aangepast om dat nog eens te verduidelijken.