Wie niet horen wil, zal voelen

De logica achter de verhuftering van de jaren twintig.

Het is lastig om grip te krijgen op deze instabiele tijden. Klimaatcrisis, aanvallen op democratische instituties, oorlog op het continent, economische schokken en pandemieën lopen in elkaar over. Duiders zijn steeds vaker vervangen door schreeuwlelijkerds, en waarheid en leugen zijn nog nauwelijks uit elkaar te houden. Toch tekent zich een duidelijk patroon af in onze jaren: oude systemen die lang vanzelfsprekend leken, verliezen hun draagvlak. En dus proberen ze hun macht dan maar af te dwingen. Het is hun laatste stuiptrekking.

Bijna een eeuw geleden probeerde de communistische filosoof Gramsci, opgesloten in een Italiaanse gevangenis, grip te krijgen op een vergelijkbare tijd van instorting. Na de beurskrach van 1929 verdween het vertrouwen in het liberale kapitalisme, in regeringen en in de wereldorde van die tijd. Gramsci noemde het een autoriteitscrisis: het moment waarop de heersende klasse niet langer leidt, maar enkel nog domineert. Geen steun meer geniet, en dus haar macht afdwingt. Precies die verschuiving zien we nu opnieuw, in onze politiek, economie, cultuur en technologie.

Deze verschuiving zie je het duidelijkst in de geopolitiek. De Amerikaanse hegemonie, die decennialang leunde op een combinatie van economisch overwicht, militaire macht en internationaal leiderschap, verliest snel aan geloofwaardigheid. Het land dat zichzelf ooit presenteerde als hoeder van democratie, bewapent nu openlijk een genocide. De architect van ‘het vrije westen’ dwingt NAVO-partners tot peperdure investeringen en bedreigt buurlanden met vijandige overnames. En het land dat decennialang synoniem stond aan ‘free trade’ legt inmiddels aan elk ander land willekeurige sancties op. Het is het gedrag van een wereldmacht wiens invloed zichtbaar afbrokkelt, en dan maar kiest voor de tactiek van intimidatie.

In de economie zie je een vergelijkbaar patroon. De Europese en Amerikaanse autofabrikanten kunnen steeds slechter concurreren met China, dat technologisch hoogstaande, goedkopere en duurzamere auto’s levert. Dus worden de importtarieven verhoogd terwijl duurzaamheidsregels worden geschrapt. Als onze automakers niet meer eerlijk kunnen winnen, dan maar vals spelen. En ondertussen mag de consument zowel meer betalen én trager verduurzamen. 

Grote techbedrijven moeten het steeds minder hebben van verbetering, maar juist een aan ons opgelegde verslechtering. Jarenlang groeiden ze doordat mensen vrijwillig kozen voor hun producten: omdat ze beter, sneller of handiger waren dan de alternatieven. Omdat ze iets nieuws boden. Maar nu de groei stagneert - we kunnen amper nóg meer uren op sociale media besteden - en de alternatieven verslagen zijn, is het blijkbaar tijd om ons maximaal uit te wringen. Zoekmachines die je eerst tien schermen advertenties voorschotelen voordat je een antwoord ziet. Webshops die de helft van hun aanbod verstoppen achter betaalde promoties. Sociale media die het slechtste in ons naar boven halen omdat woede en vernedering beter converteren dan nieuwsgierigheid of verbintenis. ‘Enshittification.’

De fossiele industrie laat dezelfde kramp zien. Ooit leunde ze op het verhaal van economische voorspoed, werkgelegenheid en betaalbare energie. Dat verhaal is onhoudbaar geworden. De realiteit van klimaatrampen, natuurverwoesting en torenhoge winsten heeft de sector moreel uitgekleed. Dus kiest de fossiele industrie nu voor rechtszaken tegen NGOs, het tegenhouden en ondermijnen van wetgeving, het verspreiden van desinformatie en het actief blokkeren van duurzame alternatieven zoals windmolens. En helaas doet een bedrijf als Shell daar aan mee en vindt een bank als ING het normaal om daar miljarden in te steken. 

Op het culturele vlak zien we dezelfde verschuiving van instemming naar dwang. De vanzelfsprekendheid van witte superioriteit is de afgelopen jaren (van de verkiezing van Obama in 2008 tot het einde van Kick Out Zwarte Piet in 2025) flink afgebroken. Steeds meer mensen zijn ‘wakker’ (woke) over de rol van institutioneel en alledaags racisme in onze samenleving. En dus volgt nu de tegenaanval met politici (van BBB, JA21, PVV) die steeds openlijker flirten met het uit ons land schoppen van in Nederland geboren ‘immigranten’ en met ‘nette mannen’ zoals Pieter Omtzigt die waarschuwen voor het einde van de westerse beschaving door een gebrek aan witte kindjes die hier geboren zouden worden.

Ook de vanzelfsprekendheid van het patriarchaat - de macht en vermeende superioriteit van mannen over vrouwen - loopt ten einde. Sinds #MeToo is zichtbaar geworden hoe diep het machtsmisbruik zit, in instituties, in relaties, in werkplekken. Ook op dat vlak willen veel mannen die macht niet loslaten, desnoods met dwang. En dus leven we in een tijd waarin verworven rechten van vrouwen - zoals het fundamentele recht op abortus - hun wordt ontnomen, of vrouwen het te onveilig wordt gemaakt om zich kandidaat te stellen voor de politiek. Het is een oude ordening die voelt dat ze haar vanzelfsprekendheid kwijt is en probeert die te herstellen door de oude positie dan maar af te dwingen, ten koste van mensen van kleur, van vrouwen (én van trans personen). 

En zo komen we uit bij ons hedendaags huftertijdperk, of zoals de Duitse activist Tadzio Müller het noemt: het assholocene. Oude machten die allang over hun houdbaarheidsdatum heen waren, slaan twee keer zo hard terug in een poging hun macht te behouden. Veel opiniemakers en politici zijn steeds openlijker racistisch en seksistisch, en doen verwoede pogingen om journalistieke en activistische stemmen die ze niet willen horen, het zwijgen op te leggen. En de CEOs die tot voor kort nog meebewogen in de beloftes van gelijkheid en duurzaamheid, zien in dit tijdperk hun kans schoon om hun innerlijke hufter weer los te laten op de wereld om hen heen: diversiteitsbeleid kan de prullenbak in en de verduurzaming mag worden teruggedraaid. 

Maar precies in die verharding ligt de kiem van het einde van het huftertijdperk. Gramsci schreef het al: “the old world is dying, the new struggles to be born, now is the time of monsters.” De oude wereld van de fossiele, kapitalistische, racistische en seksistische hufters loopt ten einde. Maar voor een betere wereld geboren is, zullen deze monsters alles proberen om hun positie nog zo lang mogelijk af te dwingen. 

Dat kunnen ze niet lang volhouden. Want des te meer ze hun macht afdwingen, des te minder we hen aan de macht willen. En jij kunt dat proces versnellen, door niet op hufters te stemmen, ze niet aan het woord te laten, niet naar hun programma’s te kijken, ze publiekelijk voor de rechter te slepen, geen producten van ze te kopen en ze geen spaar- of pensioengeld meer te geven. Laat die nieuwe wereld maar geboren worden.